Flirten met God – reacties

Voor de een is geloven een onmogelijke opgave, de ander draait er zijn hand niet voor om. Als Alice in Wonderland zegt dat ze niet kan geloven in onmogelijke zaken, antwoordt de koningin: “Ik durf te zeggen dat jij niet veel geoefend hebt. Toen ik jouw leeftijd had, deed ik het altijd een half uur per dag. Soms lukte het me om nog voor het ontbijt zo veel als zes onmogelijke dingen te geloven.”

Dominee Bert Altena lijkt in zijn recensie van het boek Flirten met God op de koningin. Hij schrijft over mij (Koert van der Velde, de auteur van het boek): “Ik vind het vreemd dat hij zo star is in zijn afwijzing van geloof zoals dat in de ruimte van de kerk kan worden beleefd. Daar is veel meer bewegingsruimte dan hij doet voorkomen. Binnen de christelijke traditie kun je heel goed je plaats vinden ook als je maar een heel klein beetje gelooft.”
Een heel klein beetje voor waarhouden is volgens Altena al genoeg. Tegelijk is voor hem geloven ‘zoveel meer’ dan ‘vertrouwen in de waarheid van datgene waar religieuze beelden naar willen verwijzen’ (vrij naar Van Dale). Ook ritueel en kerkgang maken voor hem deel uit van het geloven. De neiging van veel theologen om overal het woordje geloof maar bij te plakken geeft een ware begrippendiaree – geloofsbeleving, geloofspraktijk, geloofsleven, geloofstraditie, geloofsgemeenschap, geloofsopvoeding, ga maar door. Het zijn begrippen die vroeger de centraliteit van het geloven als voor waarhouden benadrukten. Tegenwoordig lijkt het eerder een stategie om het problematische van het geloven als voor waarhouden achter andere, niet aanstootgevende betekenissen weg te moffelen. Voor iemand als Altena is het woord ‘geloof’ zo volgeladen met betekenissen dat het bijna synoniem is aan religiositeit. Waardoor voor hem alleen al de gedachte aan de mogelijkheid van religiositeit zonder geloof eronder bezwijkt.

Het ‘hele kleine beetje geloven’ dat Altena als voorwaarde voor religiositeit stelt, maak daar nou toch niet zo krampachtig probleem van, vindt Altena. Maar ook een ‘heel klein beetje geloven’ is voor wie niet meer kan en wil geloven veel te veel gevraagd. Zelfs gelooft zo iemand niet dat God niét bestaat; hij is agelovig, het religieuze geloven voorbij.

Hoe komt Altena erbij de religiositeit van de minstens tien procent van de Nederlanders die niet gelooft maar wel aan religieus ritueel doet en dito ervaringen kan hebben te ontkennen? Waarom probeert hij hen het door hem (en mij) zo waardevol gevonden etiket ‘religiositeit’ te onthouden?
Religie is volgens Altena ‘verbinden’, en hij denkt bij de agelovige flirter het omgekeerde te zien: daar cirkelt de beleving om het eigen ik. Hij zegt dat omdat smaak voor de flirter het criterium is voor de keuze van religieuze vormen, en niet geloof (al zal het voor veel gelovigen stiekem ook zo liggen). Wie niet gelooft heeft echter geen andere opties dan expliciet een smaakcriterium te hanteren. Dat maakt de flirter nog niet tot egocentrist. Of Altena moet ook de kunstliefhebber en de wandelaar egocentrisch noemen.

Ook bij agelovige religiositeit speelt ‘verbinding’ een rol. Een agelovige flirt is vanzelfsprekend pas geslaagd als ze je de sensatie geeft dat er iets van buiten jezelf komt – de flirter waardeert deze sensatie, maar gelovig wordt hij er niet van. En ook deze agelovige flirter, niets menselijks is hem vreemd, zal verbondenheid met andere mensen nastreven, wellicht ook op religieus gebied, maar cruciaal voor de vraag of agelovig geflirt religieus is, is dat niet.

Wat is de diepste grond van Altena’s ontkenning van het religieuze karakter van het agelovige geflirt met God? Die grond is de overtuiging dat flirten geen werkelijk contact zal opleven. Hoe hij dat weet? Van God kennelijk, op basis van zijn geloof.

Nu is er op het gebied van religie niet gauw iets nieuws onder de zon, maar mogelijk is religiositeit zonder geloof wel een nieuwe ontwikkeling. Onze cultuur is zonder weerga veranderd, en dan is het mogelijk, en zelfs aannemelijk dat er ook op het gebied van religie dingen veranderen die ongekend zijn. Religiositeit zonder geloof klinkt velen als zeer herkenbaar in de oren, maar er zijn er ook die het hele idee maar niet kunnen vatten en de hakken in het zand zetten: religiositeit zonder geloof – ook al vatten ze nog niet helemaal wat het is – is afkeurenswaardig. Wat dat betreft is er niets nieuws onder de zon: op het religieuze erf wordt vernieuwing traditioneel met boe-geroep begroet.