Proef de mango

En toen kreeg ik vorig jaar een mailtje van Jotika Hermsen, met de vraag of ik zin had om mee te denken over een interreligieuze vipassanaretraite. Natuurlijk wilde ik dat! In september 2017 kwamen we voor het eerst bij elkaar, samen met Hilde Debacker, programmamaker in het Graalhuis, met wie ik deel uitmaak van een vipassanagroep in Utrecht.

Als uitgangspunt voor het programma namen we het gebruikelijke meditatieschema van stilteretraites. Daarnaast wilden we graag elke dag iemand aan het woord laten die affiniteit met het boeddhisme combineert met een andere religieuze traditie: jodendom, islam, christendom en hindoeïsme. Dankzij onze netwerken vonden we deze vier mensen, met wie we in maart 2018 een dag organiseerden om hun verhalen alvast te horen. Tijdens insight dialogue-oefeningen (meditatie in interactie) wilden we tijdens de retraite in tweetallen over hun ervaringen doorpraten. Daarvoor schoof vipassanaleraar Inez Roelofs bij ons aan. Bovenaan mijn eigen verlanglijstje stond elke dag meditatief zingen: liederen uit de verschillende tradities. Hilde kende Andrea Hauser en Martijn Nanninga, die dat wilden begeleiden. Jotika stelde voor om haar lezingen over boeddhistische thema’s ’s avonds af te wisselen met overwegingen van gevangenispredikant en vipassanabeoefenaar Sietse Visser, dus ook hij trad toe tot het ‘organisatiecomité’.

Op vrijdagmiddag 2 november kwamen zo’n dertig mensen naar het Internationaal Theosofisch Centrum in Naarden voor deze experimentele retraite met als thema verbinding. We begonnen in een grote kring in de prachtige meditatiezaal met uitzicht op het bos. Ieder vertelde wat haar of hem dierbaar was in haar of zijn oorspronkelijke religieuze traditie. Het merendeel van de deelnemers bleek van huis uit christelijk, in allerlei varianten. Verbondenheid, de Bijbel, bidden, vertrouwen dat het goed komt, zingen en licht lagen hen onder meer na aan het hart. Tijdens het eten stak de joodse Lisette Cohen twee kaarsen aan bij het begin van de sjabbat.

’s Avonds hield Jotika een lezing over stilte, dat ons als mediterenden allemaal dierbaar is.

Op zaterdag beet Lisette het spits af met haar ervaringsverhaal. Zij noemt zichzelf een ‘ongebonden jood’. Ze werd niet religieus opgevoed en praten over de Tweede Wereldoorlog was in haar familie taboe, maar ze voelde wel degelijk het verdriet en de angst. Lisette voelt zich ‘in iedere vezel van haar lijf joods’. Door lidmaatschap van een joodse organisatie, contacten met familie in Israël en met orthodoxe joden in Nederland kon ze zich meer verbinden met de traditie, maar in de orthodoxe synagoge is ze niet welkom als ongebonden jood en vrouw. Des te meer raakte het haar toen ze, met het vliegtuig op weg naar Israël, hulp kreeg van een groep chassidische joden toen ze haar instapkaart was kwijtgeraakt. Zij hielpen haar zoeken en lieten de luchtvaartmaatschappij weten dat ze met z’n allen zouden vertrekken of niet. Zelf beschouwt Lisette het ook als een morele plicht om op te komen voor mensen met problemen. In tweetallen wisselden we vervolgens uit wat ons in het verhaal van Lisette had geraakt. Daarna spraken we over de vraag: ‘Wat is jouw reactie als een ander onrecht wordt aangedaan?’

Aan het einde van de middag was het eerste zanguur. Toen we de meditatiezaal binnenkwamen, lagen de meditatiematten in twee halve kringen achter elkaar. Daarvoor zaten Andrea en Martijn zachtjes op gitaren te tokkelen en te neuriën. Toen iedereen zat, begonnen we met een lied uit Plum Village, de gemeenschap van de Vietnamese boeddhistische monnik Thich Nath Han in Frankrijk: I have arrived, I am home in the here and the now. Daarna zongen we samen een aantal eenvoudige Jiddische liederen. Het ontroerde me zeer om op deze plek samen te zingen, en ik was zichtbaar niet de enige.

’s Avonds sprak Sietse over de vraag of God wel of niet bestaat. Hij werd atheïstisch opgevoed, maar ervoer als puber op een nacht de aanwezigheid van God. Dat is hem altijd bijgebleven. Inmiddels is hij opgehouden God te ontkennen of te bewijzen. Hij probeert opmerkzaam te zijn van moment tot moment.

Op zondag was het de beurt aan Cafer Yigit, een uit Turkije afkomstige alevitische moslim. Zijn stroming heeft een humanistische inslag. De basisregels zijn vergelijkbaar met die van het boeddhisme: wees de baas over je handen, tong en driften. Daarbij kun je denken aan niet stelen en doodslaan, niet liegen en roddelen en huwelijkse trouw. Alevieten bidden niet vijf keer per dag, gaan niet naar de moskee en vieren geen ramadan zoals de soennieten. Zij houden langdurige religieuze bijeenkomsten, cems, waar wordt gepraat over hoe je goed kunt leven en verlicht kunt raken en waar meditatieve dansen (semahs) worden uitgevoerd. Daarna liet Cafer ons een semah zien, waarbij hij ronddraaide en zijn handen afwisselend naar het heelal, de aarde en zijn hart bracht. Ik hield mijn adem in, zo intiem was dat. Deelnemen aan zijn eerste vipassanaretraite voelde voor Cafer als thuiskomen: hij ziet veel overeenkomsten met zijn traditie. In de meditatie ontdekte hij dat behalve de semah ook stilte zijn geest voedt.

Nadat we in tweetallen hadden uitgewisseld wat ons had geraakt in het verhaal van Cafer, vertelden we elkaar hoe wij onze geest voeden. ’s Middags zongen we liederen uit het soefisme, verwant aan het alevitisme. Op een van die liederen leerden we een dans, waarbij we van partner naar partner gingen, naar elkaar bogen en om elkaar heen draaiden.

’s Avonds vertelde Jotika over haar tijd als katholieke kloosterzuster, haar uittreden, de ontdekking van de vipassana en het boeddhisme en haar veranderde kijk op God (zie kader onderaan dit artikel).

Florus Kruijne vertelde op maandagochtend over hoe hij zijn werk als geestelijk verzorger en remonstrants predikant verenigt met het beoefenen van vipassanameditatie, die hij tijdens zijn theologiestudie leerde kennen. Dat smaakte naar meer door de eenvoud en toegankelijkheid van de methode, en is nog steeds een rode draad in zijn leven. Tijdens een van zijn individuele retraites dertig jaar later werd hij heel angstig. ‘Maar ik vertrouw op de liefde’, zei hij toen tegen zichzelf. Dat veranderde alles. In zijn kerk gaat hij voor in ‘diensten van woord en meditatie’, waarin hij zijn twee inspiratiebronnen combineert. Hij vindt het fijn als meditatieleraren ook iets met het christendom hebben, zoals Thich Nath Han. Van hem leerde hij: de smaak van mango kun je niet uitleggen, alleen proeven. Daarom spreken boeddhisten niet over God. Volgens Thich Nath Han ‘zijn wij in God’, in plaats van dat er sprake is van wij hier en God daar. Na het verhaal van Florus deelden we in duo’s wanneer wij weten: nú ben ik op de goede weg.

’s Middags zongen we na het dagelijkse I have arrived uit Plum Village liederen uit de christelijke oecumenische kloostergemeenschappen Taizé (Frankrijk) en Iona (Schotland), drie plaatsen die mij dierbaar zijn, en als klap op de vuurpijl een lied van Huub Oosterhuis.

’s Avonds vertelde Sietse onder meer over zijn werk als geestelijk verzorger in de gevangenis, waar een van de ‘boeven’ hem aansprak als ‘Man Gods’, en waar niemand ervan opkijkt als hij mindfulness combineert met een Bijbellezing.

Ashni Loetawan (zie kader onderaan dit artikel) deelde op dinsdag haar ‘religieuze biografie’ met ons. Haar ouders zijn Surinaams. Haar moeder komt uit een religieus hindoeïstisch nest, haar vader was ‘alleen op feestdagen hindoe’. In haar opvoeding kreeg ze alleen Divali mee, het lichtjesfeest, waarbij de overwinning van het licht op het donker wordt gevierd. Als jonge vrouw las ze over het hindoeïsme, werd ze vegetarisch en ging ze religiewetenschappen studeren. In 2008 kwam ze op het spoor van de vipassana. Mediteren beviel haar goed, en ze besloot de dhamma te volgen. Tegelijkertijd wil ze haar hindoeïstische wortels niet helemaal doorsnijden. Toen in 2016 haar vader overleed, zegenden haar familieleden hem met offers, maar de aanwezige pandit (hindoepriester) verbood haar als dochter om dat ook te doen. Dat vond ze ontzettend pijnlijk. Inmiddels heeft ze ontdekt dat er ook liberalere pandits zijn en is ze weer wat milder geworden over het hindoeïsme. Ze accepteert nu dat ze beide tradities in zich heeft. Ashni wil graag geestelijk verzorger worden, maar vindt het lastig dat ze dan moet kiezen voor hindoeïsme of boeddhisme.

In de insight dialogue deelden we met elkaar hoe wij van betekenis kunnen zijn voor de ander. Aan het einde van de middag zongen we hindoeïstische mantra’s, en staken we kaarsjes aan ter ere van Divali.

’s Avonds sprak Jotika over haar ontdekking in de jaren tachtig dat God een ‘concept’ is, door mensen bedacht. Sindsdien gelooft ze niet meer in God als een onafhankelijke grootheid, aan wie de mens ondergeschikt is en verantwoording moet afleggen. Boeddha spreekt over nibbana: daar waar geen verdriet, pijn of dood meer is en geen oorzaak voor lijden: begeerte, boosheid of onwetendheid. Deze staat van geest, waarin je de ‘mango kunt proeven’, kun je al tijdens dit leven ervaren.

Op woensdagochtend sloten we de retraite af met een interreligieuze viering in een kring, met in het midden een symbolische veelkleurige bos bloemen in een vaas, die je zou kunnen opvatten als de vipassana. De sprekers van de afgelopen dagen hadden teksten en muziek uitgekozen en Hilde Debacker leerde ons op enkele liederen ingetogen dansen.

Tot slot gooiden we een veelkleurige bol wol naar elkaar toe, zodat een web van verbinding ontstond. Wie de bol ontving, zei in een paar woorden iets over wat deze retraite voor haar of hem had betekend. Daarbij klonken opvallend vaak woorden als schoonheid, inspiratie en ontroering. Zelf voel ik nog steeds een intense dankbaarheid omdat alles wat mij dierbaar is in deze retraite samenkwam.