“Het wonderbaarlijke zit in een ontmoeting met een ander”

Je bent in 1968 geboren in Teheran, Iran. Op 19-jarige leeftijd vluchtte je uit Iran omdat je weigerde deel te nemen aan de oorlog tegen Irak.  Vanwaar dit besluit?

“Het was een oorlog tussen Aytollah Khomeini en Saddam Hussein en het ging over ‘wie is er machtiger, de ultieme heerser ’. Het was geen oorlog van de mensen. Er kwamen honderd duizenden slachtoffers om en ik voelde mij niet geroepen. Er zijn vrienden van mij die hetzelfde besluit hebben genomen en vrienden die naar het front gingen en nooit terug zijn gekomen. Het was een van de langste loopgraven oorlogen van de twintigste eeuw. Een oorlog die tien jaar heeft moeten duren.”

Nu woon je al 32 jaar in Nederland. Voelt Nederland als een thuis voor jou?

“Ik voel mij omarmd in Nederland, maar het voelt niet als een thuis. Dat heeft ook direct te maken met het verhaal van Rumi. Als vluchteling word je afgesneden van je thuis. En ik heb geleerd, mede dankzij Rumi, dat in ballingschap en elke andere scheidingspijn, iets bitterzoets zit dat je leert te koesteren omdat het je leert om op een andere wijze in verbinding te komen met de wereld.

Ik denk dat ik mijn thuisgevoel heb leren ontkoppelen van plekken en heb leren koppelen aan mensen. Ik voel mij verbonden met Nederland maar ik verwonder mij ook elke dag over Nederland. In 2003 ben ik teruggegaan naar Iran, een land waar ik zestien jaar niet naar terug kon gaan. Het was een nostalgisch gevoel maar ook dat land voelde niet meer als mijn thuis.”

Rumi heeft jou geleerd om te gaan met scheidingspijn. Wat leerde hij jou hierover?

“Rumi was een vluchteling uit de Perzische stad Balkh, een stad in het huidige Noord-Afghanistan (Afghanistan als land bestond toen nog niet). Op elfjarige leeftijd is hij met zijn familie en duizenden andere mensen gevlucht voor het leger van Dzjengis Khan. Hij is zo’n tien jaar onderweg geweest om uiteindelijk aan te komen in de Turkse stad Konya (nu: Anataloisch Turkije). Dat was de eerste scheidingspijn: weg moeten van je huis en hart, aankomen in een andere cultuur waar de meerderheid een andere taal spreekt. De tweede scheidingspijn gaat nog dieper: Rumi ontmoet een soefi-mysticus uit de wereld van de Islam, een man genaamd Shams Tabrizi. In die ontmoeting gebeurt iets wat hem op het pad van de mystieke islam zet. Na het verlies van deze vriend en leermeester begint hij pas met dichten. Het zijn liefdesgedichten over deze bijzondere ontmoeting; zijn eerste bundel: Divan Shams Tabriz is vernoemd naar zijn meester. Het verdwijnen van deze leermeester doet hem enorm veel pijn maar het is ook het moment dat hij als een vulkaan tot leven komt en dat hij deze liefdespijn met poëzie leert bezingen. Zo probeert hij om te gaan met die pijn. Rumi laat zien dat de pijn van scheiding ook een bron kan zijn voor verbinding.

In zijn tweede dichtbundel Masnavi, een minder wervelende bundel dan de eerste, maar vol van mystieke inzichten over hoe de menselijke ziel werkt, dicht Rumi over het ontstaan van verbinding vanuit het bezingen van liefdespijn uit de monde van de rietfluit:

Uit het riet werd ik weggesneden,
In mijn gezang vinden mannen en vrouwen elkaar
Sindsdien 
Ieder die van zijn oorsprong is verdreven,
Zoekt naar thuisgevoel
In mijn melodie
In melancholie

(hertaling door Shervin Nekuee)

Moeten we eerst scheiding ervaren om uiteindelijk tot verbinding te komen?

“We hebben in onze herinneringen, misschien heel diep weggestopt, allemaal wel een pijn van scheiding gezien en ervaren maar we zijn als mensen ook pijn vermijdend dus we verstoppen deze pijn heel snel. Of we zoeken naar manieren om het niet zo te zien of het te ontkennen. Rumi zegt: dwars door die pijn gaan, maar om die pijn te voelen moet je eerst verliefd durven zijn. Als volwassenen durven we heel vaak niet in de liefde te staan. En wanneer de liefde verdwijnt moet je de pijn durven te bezingen. Durf je de pijn te bezingen? Daar ontstaat de verbinding. Daar ontstaat de resonantie, dan ontstaan wonderen want dan zie je dat meer mensen de pijn willen bezingen.”

Hoe ben je zelf door die pijn gegaan?

“Toen ik wegging uit Iran, kwam mijn moeder een half jaar later bij mij op bezoek. Ik was heel verbaasd dat ze zo snel hier wilde zijn en ik had er ook helemaal geen zin in; geef mij tijd om hier te settelen. Niet wetende dat bij haar borstkanker was geconstateerd en ze ongeneeslijk ziek was. Ze was hier dus eigenlijk om afscheid te nemen. Ze heeft die hele maand niets gezegd; drie maanden erna is ze overleden. Toeval wil dat mijn moeder een enorme liefhebber van Rumi was. Het heeft heel lang in mijn lijf gezeten die pijn van haar overlijden en ik ben het een lange tijd niet aangegaan. Ik kreeg letterlijk jarenlang rond haar overlijden koorts. Mede door de poëzie van Rumi ben ik de pijn gaan bezingen en vanaf dat moment verdween de koorts ook.”

Rumi is een soefi-mysticus. Wat houdt dat in?

“Veel levensbeschouwingen kennen een mystieke stroming, denk aan: Franciscus van Assisi in het christendom, het Sjamanisme in de Amerikaans-Indiaanse traditie of de Kabbala in het jodendom. Mystiek is een afgeleide van mysterie en hoe noem je een mysterie? Het is een stroming waarin wordt gezocht naar manieren die jou kunnen helpen om een gevoel van eenheid met het universum te voelen. Manieren die je helpen om tevreden in het leven te staan. Mystici zijn daarnaast heel methodisch. Ze hebben oefeningen of rituelen die je kunnen helpen om je gewaar te zijn van de wereld. Ook esthetiek is een wezenlijk onderdeel van de mystiek. Als je kijkt naar de hoogtijdagen van de islam dan zie je dat de beste musici, de beste dichters, de beste architecten en kunstschilders een band hebben met het mystieke. Waarom? Omdat het mystieke gelooft dat het esthetische gevoel je dicht bij het gevoel van eenheid brengt.

Rumi vervloekt soms hardop in zijn gedichten het beroep van de dichter. Haha. Maar hij weet dat hij de hoogste wijsheid alleen in dichtvorm over kan brengen. Poëzie gaat verder dan het intellect: het spreekt tot het hart.”

Rumi is in Amerika de best verkochte dichter. Beyoncé en Jay-Z hebben hun dochter naar Rumi vernoemd. Hoe verklaar je deze immense populariteit?

“Rumi daagt je uit om van een ‘ego’ een mens te worden. Dit is in onze tijd een grote uitdaging. Veel mensen hebben dit verlangen maar weten niet hoe ze dit moeten doen. Daarnaast is de pijn van scheiding een universeel thema. Wij leven met het ondraaglijke besef dat niets en niemand eeuwig is en dat momenten van geluk weerloos zijn, dat onze dierbaren niet altijd zullen leven. We leven met het ondraaglijk besef van onze “tijdelijkheid”(…).

Het is het onderscheidende van grote literaire werken dat het overal aankomt. Iemand die over grenzen heen iets aan kan raken bij mensen. Dat je iets in handen hebt wat universeel is en je ook een genie bent om daaraan de juiste woorden te geven. Dat doet Rumi.”

Rumi’s gedichten worden gepopulariseerd en hier ben je kritisch over. Leg uit..

“Je hoef geen moslim te zijn om Rumi’s woorden te kunnen omarmen, geen soefi om je door zijn diepinzichten te laten inspireren. Dichters en denkers van kaliber Rumi of Goethe behoren de hele mensheid toe. Maar er zijn mensen die Rumi af willen scheiden van de wereld van islam ‘hij was een soefi maar geen moslim’. Daar heb ik moeite mee. Als je er historisch, feitelijk naar kijkt zie je dat Rumi een praktiserend moslim is. Binnen de islam zijn er verschillende stromingen.  In zijn tijd zelf vond het merendeel hem een held – ook orthodoxe moslims. Rumi werd en wordt nog steeds op handen gedragen in de wereld van de islam. Vanuit die wereld wordt sceptisch gekeken naar hoe er op een new-age manier met Rumi wordt omgegaan. Namelijk: hele vlotte tegelwerken en hem uitzonderen van een traditie. Rumi stond in een soefi traditie en die traditie is verbonden met de wereld van de islam. Dat is moeilijk te ontkoppelen.”

Wat kan Rumi deze tijd brengen?

“Rumi is geen pijnstiller maar Rumi kan ons wel helpen te herijken waar het leven over gaat. Ik denk dat we in deze coronatijd nog meer geconfronteerd worden met het feit dat we anno 2020 hier in het westen veel minder met materiële maar vooral met sociale armoede te maken hebben. We zien dat mensen massaal kampen met burn-out klachten en jongvolwassenen in een depressie terechtkomen, en dan is de vraag: nog meer economische groei? (en ondertussen de natuur naar de verdoemenis helpen) of onszelf de vraag stellen: waarom zijn we nu niet tevreden? Rumi kan ons helpen om een ander pad te durven kiezen. Opdat we ontdekken dat dit onverzadigbaar verlangen naar materialisme ons nergens brengt.  Moderniteit heeft ons veel goed gebracht. Maar we zijn in de moderne tijd ook iets kwijtgeraakt: intermenselijke, hart verbondenheid en een warm wij-gevoel. Wij zijn ons intellect geworden, gedreven door een nuts-maximaliserende economische en efficiënte logica.  Rumi leert ons dat we meer ruimte moeten maken voor ons hart, om liefde toe te staan en toe te geven dat we liefde missen.”

We starten a.s. dinsdag met de vierdelige serie ‘Haardvuur dialogen’. We gaan het hebben over ‘verhalen van hoop’. Wat is hoop voor jou?

“Voor mij is hoop ‘de kans op het wonderbaarlijke’. Ik durf niet altijd die deur te nemen, om het wonderbaarlijk in het dagelijks leven te herkennen, en ik zie die deur ook niet altijd maar ik geloof dat die er wel is en dat geeft mij hoop. Het wonderbaarlijke is ‘wanneer de tijd stil komt te staan’. Ik heb drie kinderen en ik ben bij alle drie de geboortes geweest: het is een moment dat de tijd komt stil te staan. Het zijn de meest intense momenten van het leven. Die wonderbaarlijke momenten zijn altijd met ons, op elke hoek van de straat of in de supermarkt. Het wonderbaarlijke zit in een ontmoeting met een ander. Alleen is de vraag: staan wij er voor open? Durven wij die deur te openen?”

Zijn verhalen van hoop nodig in deze tijd?

“Er was eens een tijd – dat vertelt opa nu even, haha – dat verhalen van hoop geïncorporeerd waren in de leer van een religie of traditie. Wij zijn daarvan losgekoppeld, ten goede en ten kwade. Het heeft ook veel goeds gebracht denk ik maar de behoefte is gebleven en we hebben nieuwe wegen gevonden om verhalen van hoop te brengen. Het hoort bij mensen dat zij een verhaal willen vertellen rond een kampvuur; om daar vensters open te zetten naar inspiratie, naar licht.

Verhalen van hoop inspireren ons ook om door de beproeving van deze crisis te komen. En misschien herinneren deze oude verhalen ons ook dat de beproeving bij de menselijke geschiedenis hoort.”

Rumi is een dichter uit de dertiende eeuw. Is het belangrijk om oude bronnen te blijven lezen?

“Wat mij verwondert en in zekere zin ook troost biedt is hoe iemand als Rumi die midden in Anatolisch Turkije in de dertiende eeuw leefde, zo fundamenteel raakt aan bepaalde emoties bij mij. Dat zegt mij iets over het eeuwige en universele van de mens. Er zitten ook essenties in ons en die essenties zijn van waarde. We zien dat oude bronnen nog zo springlevend kunnen zijn.”