Psychiater Damiaan Denys is hoofd van de academische afdeling psychiatrie aan het AMC te Amsterdam. Hij behandelt en onderzoekt de tekorten in het leven door te laveren tussen filosofie, psychiatrie en neurowetenschap. “Ik ben gefascineerd door de mens en ik vind het het leukste om de mens te benaderen vanuit het perspectief waar het mis gaat, dus dat is de psychiatrie.” In zijn kamer in het AMC hebben we een gesprek over depressie, zingeving en de tragiek van ons leven.

Met welke zorgvraag komen mensen bij u?

“Onder de zorgvraag liggen vaak hele andere vragen. Mensen komen met een probleem, maar weten zelf eigenlijk niet goed wat het probleem is. Soms ontdekken ze dan dat het iets heel anders is dan ze dachten. De meeste mensen die bij mij komen zijn redelijk ziek, omdat ik mij toespits op diepe hersenstimulatie. Het zijn vaak mensen met dwangklachten, eetstoornissen of een ernstige depressie.”

Wat is volgens u het probleem bij depressie?

“Dat kan ik vanuit drie invalshoeken benaderen. De neurowetenschap zal zeggen dat je depressie kunt verklaren door afwijkingen in de hersenen te beschrijven. Vanuit de filosofie zou je kunnen zeggen dat het leven altijd een stukje depressie in zich draagt, dat we een stukje van dat psychische lijden moeten koesteren, omdat dat juist de geluksmomenten zo waardevol maakt. Vanuit de psychiatrie is depressie een te behandelen ziekte.

In een ernstige psychiatrische ziekte zit altijd een zingevingsvraag, maar een zingevingsvraag is niet altijd een depressie. Op het moment dat je de zinvraag niet kunt stellen, lijd je zodanig dat je ziek bent. Dat is voor mij een depressie. En dat is geen keuze! Je kunt niet kiezen om depressief te worden, dat word je gewoon. Als je genezen bent van een depressie kun je tot het inzicht komen dat je leven zinloos is, omdat je zoveel jaren verloren hebt. Dan ga je die zingevingsvraag heel hard voelen. Dus psychiatrie lost niet alleen op, maar creëert ook problemen.”

Als je genezen bent van een depressie kun je tot het inzicht komen dat je leven zinloos is, omdat je zoveel jaren verloren hebt.

Kunnen mensen zelf die zingevingsvraag oppakken?

“We leven in een samenleving die sterk geïndividualiseerd en geglobaliseerd is. Dat betekent dat het individu verantwoordelijk wordt geacht voor de zingeving van zijn of haar eigen leven. Vroeger werd er in zingeving voorzien door religie of politieke ideologieën. Je ziet dat de impact hiervan aan invloed heeft ingeboet, omdat ze onze vrijheid beperkten. Mensen willen het zelf doen en het zelf bepalen. Dat is het kernpunt van het individualisme. Maar het is heel ingewikkeld om je eigen leven zin te geven. Er zijn maar weinig mensen die uit zichzelf zingeving kunnen ontwikkelen. Daarom zijn we aangewezen op anderen, maar die anderen hebben we afgestoten. Dus waar moeten we zingeving halen? Er is een enorme nood aan zingeving.”

Worden zingevingsvragen daardoor gemedicaliseerd?

“Omdat mensen nergens terecht kunnen, gaan mensen op zoek naar een psycholoog, psychiater of psychotherapeut. Het gebrek aan zingeving voel je niet rechtstreeks, het zet zich vaak om in eenzaamheid, burn-out, depressie, stress of sociale isolatie. Het vertaalt zich in wat wij interpreteren als psychisch lijden. We proberen dat psychisch lijden een plaats te geven door het onder te brengen in ziektebeelden. Het is een logische consequentie, omdat in deze samenleving weinig andere alternatieven zijn. Dat is natuurlijk geen goede ontwikkeling, want de psychologie en psychiatrie kunnen geen antwoord verschaffen op zingeving. Daar zijn ze niet voor bedoeld, terwijl patiënten dat wel willen, daardoor worden zij dus ontgoocheld. Mensen hebben een relevante vraag, maar ze zijn niet bij de juiste persoon die het kan oplossen.”

En wat dan?

“Lees een boek, zoek een religie, ontwikkel jezelf, neem afstand van al die oppervlakkige dingen, zoek uit wat je wilt, ga in het bos wandelen, zoek een hobby. Zingeving kan niemand jou verschaffen, dat moet je zelf doen, dat is de opdracht van ieder gezond mens. Anderen kunnen daar wel bij helpen. De kerk had daar een goed systeem voor. Men had veel baat bij het beeld dat aangereikt wordt: God schiep de wereld en er zijn engelen. Dat maakt het leven helder en brengt mensen op een bepaald pad. Religie zorgt er voor dat mensen morele waarden kunnen onderhouden.

burnout-991329_1280
Beeld door: Pixabay

Volgens mij komt een groot deel van burn-out en stress ook door het wegvallen van die ordening die we van nature hadden. De vraag is alleen of de kerk nog in staat is om die rol terug te nemen. Dat zou kunnen, maar dan moet ze zich wel aanpassen. Dat doet ze niet genoeg en dat is jammer, want ze heeft een eeuwenoude expertise. Ik denk dat de kerk deels aan zichzelf ten onder gaat, dat conservatisme kan niet meer. Als ze zou inspelen op de vraag naar zingeving zou ze heel wat kunnen betekenen.”

Is het gebrek aan zingeving gerelateerd aan de oorsprong van de depressie-epidemie waarvan men spreekt?

“Nou, epidemie…Twintig jaar geleden was het aantal patiënten met een ernstige depressie exact hetzelfde als nu. De klassieke ziektebeelden zoals angst, depressie, schizofrenie en bipolaire stoornissen zijn redelijk constant, die zijn niet zo beïnvloedbaar door maatschappelijke veranderingen. Het gaat om wat daar onder zit, de lichtere vormen van depressie, de lichte afwijking die we met een ziektebeeld benoemen. Dat is het etiket wat mensen willen, omdat dan het lijden wordt erkend. Erkenningsloos lijden is het ergste wat er is. Het eerste wat mensen doen is hun lijden zin geven en dan is de gemakkelijkste stap het te begrijpen als een ziekte. Dan wordt het verklaarbaar. Het is een rechtvaardiging naar de ander en naar jezelf. Depressie-epidemie, ja goed, in het Westen zegt men dat dat de grootste aandoening wordt, ik betwijfel dat. Ik denk dat er meer mensen angstig zijn, eerlijk gezegd. In Nederland heeft ongeveer 18 procent een angststoornis en ongeveer 17 procent heeft eens in haar of zijn leven een depressie.”

Wat vindt u dan van het feit dat veel mensen een antidepressivum gebruiken?

“Antidepressiva worden niet alleen gebruikt tegen depressie, maar ook tegen angst en pijn. Het heeft veel toepassingen. Er zijn in Nederland ongeveer 800.000 mensen (4-5 procent van de bevolking) die op regelmatige basis medicijnen gebruiken. Wat ik opmerkelijk vind in de discussie is dat er ook evenveel mensen, als ze uitgaan, XTC gebruiken. Het interessante is dat dat niet moet, maar dat ze het toch doen. XTC doet hetzelfde als een antidepressivum, het verhoogt het serotonine-gehalte in de hersenen. Dat vinden we heel normaal. We klagen voortdurend dat zoveel mensen een antidepressivum nemen, omdat ze ziek zijn, maar niemand klaagt erover dat mensen XTC nemen, omdat ze gezond zijn. Dat vind ik een fascinerende ambivalentie van onze samenleving.”

Maar het gaat dus meer om angst dan om depressie?

“Ja, het is niet zo dat al die mensen naar een psychiater gaan. Maar als je alle angststoornissen bij elkaar optelt kom je op een hogere prevalentie dan depressie. Angst is de meest voorkomende klacht in brede zin en dat vertaalt zich in allerlei subvormen zoals een fobie, sociale angststoornis, posttraumatische stressstoornis, faalangst, burn-out; depressie is dikwijls ook angst.”

Waar zijn we zo bang voor?

“We zijn bang voor de ander, voor onszelf, voor authenticiteit en waarachtigheid.”

Hebt u daar een verklaring voor?

“We hebben niet geleerd om met angst om te gaan. Als mens moet je de kans krijgen om je te wapenen tegen angst. Ik vind dat je kleine kinderen meteen in de werkelijkheid moet gooien. Pijn, uit een boom vallen, ruzie maken, dingen doen waarbij je heel veel tegenslag ontmoet. Dat is nodig om kinderen weerstandig te maken, maar we zijn veel te beschermend, zowel in de opvoeding als naar onszelf. De kans dat we iets meemaken is nihil in Nederland: je groeit op, alle medische zorg is er al voordat je begonnen bent, vaccinaties, je wordt naar school gebracht, ons voedsel wordt gecontroleerd enzovoort. Als je alles nagaat worden we helemaal ingekapseld in een veiligheidscocon, zodanig dat veel mensen misschien niet eens de kans krijgen om echt te leven. We ontmoeten de wereld niet meer. Vroeger was het veel harder. Dat komt omdat we ons omringd hebben met technologie en met gemak. We zijn schatrijk. We hebben een samenleving gecreëerd die de leukste, de gemakkelijkste, de beste is, maar die ook de meest ongezonde is. Mentaal ongezond, bedoel ik. Mijn uitgangspunt is dat de mens het beste functioneert als hij voldoende lijdt, maar dat geven we geen kans meer.”

sadness-2042536_1920
Beeld door: Pixabay

Dat we ons niet gewoon rot mogen voelen…?

“Ja, dat is het inderdaad. Een dag bestaat uit 16 uur, accepteer dat 12 uur van die dag vervelend is: je moet werken en allerlei dingen doen, 3-4 uur per dag zijn voor jezelf, daarin kan je iets leuks doen, zo zit het leven in elkaar. Wat ik probeer te doen is mijn lijden interessant te maken in plaats er voor weg te lopen en niet te accepteren. Dan zeg ik tegen mijzelf: ‘Oké, nu ben ik aan het lijden, doe het dan maar goed, geniet er van, leer ervan zodanig dat je het kunt gebruiken’.

Maar als het lijden onmiddellijk als een ziekte wordt begrepen, als een psychische klacht, kan het niet meer als normaal worden geaccepteerd. Mijn pleidooi is om die grens heel scherp te trekken tussen mensen die normaal en abnormaal lijden. Alles waar mensen in uitblinken laat een spoor van lijden na. Maar daar zijn we in onze samenleving blind voor geworden, omdat we daar bang voor zijn. We zien alleen de wielrenner die de trofee in handen neemt of de schrijver op het boekenbal. Al die andere uren waarin geleden is, zien we niet.

Lijden is een inherent menselijk fenomeen, omdat de mens op z’n best is, vind ik, als hij net een beetje lijdt. De mens heeft zich evolutionair ontwikkeld door tekort, door problemen. Als je in een wereld zit waar alles meteen voor handen is, word je niet uitgedaagd om iets te bedenken. De kern van menszijn is voor mij jezelf verwerkelijken, creatief zijn, jezelf overstijgen. Dat kan alleen als je geconfronteerd durft te worden met een tekort en het lijden accepteert. Dat is onaangenaam, maar dat is bij iedereen zo.”

Hoe gaan verschillende culturele groepen om met depressie? Zijn er culturen waar depressie minder voorkomt?

“Ik denk dat depressie in het Westen iets meer zal voorkomen. Je ziet dat hoe armer landen worden, hoe minder psychische stoornissen er zijn. Als je honger hebt en je moet zorgen voor eten, dan heb je niet veel tijd om depressief te zijn, hoewel dat niet wil zeggen dat je gelukkig bent. Bij sommige ziektebeelden maakt het geen verschil, schizofrenie en psychoses zijn exact hetzelfde in alle culturen.

Weliswaar kan de manier waarop mensen het uiten heel anders zijn. Bijvoorbeeld in het Middellandse zeegebied zegt men niet dat men depressief of verdrietig is, maar men zegt dat er lichamelijke klachten zijn. In het Westen zijn we gemedicaliseerd: psychotherapie en medicatie accepteren we als de gouden standaard. In andere culturen heeft men bijvoorbeeld rituelen of zonderen mensen zich af, dat hangt af van de cultuur.”

Er komen in Nederland steeds meer ritueelbegeleiders, die zien een gat in de markt. Hoe kijkt u hier tegenaan?

“Een ritueel heeft alleen een betekenis als het geborgd is in een groter systeem. Ik vind dat de kracht van een ritueel te maken heeft met een langdurig bestaan en het respecteren van de inherente regels van de traditie. Daarin ben ik zelf conservatief. Dopen gebeurt in de kerk met water en niet omdat ik het leuk vind om dat te doen in mijn huis en op mijn moment. Dat is het afkalven en het meegaan met mensen die zich niet kunnen conformeren aan iets wat voorbij henzelf gaat. Als mensen niet echt iets religieus willen, dan hoef je ook geen begeleider te hebben. Dat is mentale kitsch. Mensen willen niet meer trouwen, maar dan gaan ze eenzelfde soort ritueel in de Bahama’s inrichten, dat is lachwekkend. Rituelen moeten ingebed zijn in iets veel groters dan alleen het ritueel, anders is het een vervorming van mijn individuele voorkeur. Wat mij tegen de borst stuit is dat men rituelen niet accepteert, maar ze dan eigenhandig maakt en door iemand anders laat uitvoeren.”

Kunnen we constateren dat er eigenlijk geen adequate omgang mogelijk is met de tragiek in ons leven?

“Ja, want de tragiek van het leven is dat er niet één antwoord is, de tragiek is dat je moet blijven worstelen. We zijn gedoemd om te worstelen. Als je dat weet, dan wordt het veel gemakkelijker. Het is ook een kwestie van kijken naar de dingen, anders kijken. Dan weet je dat het er bij hoort, je weet dat iedereen lijdt. Ik heb nog nooit iemand ontmoet die nooit heeft geleden.”

U kunt gratis verder lezen

Klik deze melding weg via het kruisje. Maar goede artikelen schrijven kost geld. Steun daarom onze schrijvers en word al vanaf € 5 per maand Vriend/in van Nieuw Wij.

Ik lees eerst het artikel verder.
Ina Veldman

Ina Veldman

Ritueeldeskundige

Ina Veldman studeerde aan het Opleidingsinstituut voor theologie, levensbeschouwing en geestelijke begeleiding in Vrijzinnig Perspectief …
Profiel-pagina
Al 5 reacties — praat mee.