“De betekenis van een mensenleven is niet in woorden te vatten”

Wat is precies jouw vakgebied en expertise?

“Kerk Zonder Grenzen maakt radiokerkdiensten en andere programma’s die worden uitgezonden via Radio Bloemendaal 1116 AM. Ik ben als predikant verbonden aan deze stichting en doe veel pastoraat. Dat is de basis van mijn werk. De luisteraars doen een beroep op mij, maar ook degenen die niet meer het kerkelijke willen, maar wel binding hebben met de oude christelijke traditie. Vanuit de stichting is de organisatie MomenTaal opgericht. Ik geloof in dat soort organisaties die, nu al en in de toekomst nog meer, het geestelijke element zullen oppakken. Dat moet je niet toevertrouwen aan uitvaartleiders. Er zitten witte raven bij, maar ik vind: schoenmaker houd je bij je leest. Dan moet je dus zo in de markt gaan staan dat mensen een regisseur willen die de emoties kan verwoorden, die het afscheid van iemand vorm kan geven door taal en rituelen. Dat is MomenTaal. Ik hoop dat er meer van zulke organisaties komen of dat wij gaan uitbreiden. Een deel van mijn werk is dat het normaal gaat worden dat in de huidige maatschappij, buiten de kerk om, ritueelbegeleiders, geestelijke en humanistische raadsmensen ingeschakeld worden bij sleutelmomenten, zoals een overlijden.”

En dat is het nog niet?

“Nee, nog steeds niet. Met name de ritueelbegeleiders lijken, op een enkeling na, niet goed de verbinding te kunnen maken met de uitvaartwereld. Ik verwacht dat dat wel gaat komen. De mens blijft zoeken naar betekenis: ‘Wat wil dit zeggen, wat moet ik hier mee, zijn hier woorden voor, bestaan er manieren om hier mee om te gaan?’ Ja, die zijn er. Maar mensen moeten op het idee worden gebracht.”

Wat is er nodig om dit meer op de markt te krijgen?

“Dat mensen weten dat we er zijn. Theologen op de vrije markt is iets nieuws. We moeten dus nadenken als theologen hoe we op de vrije markt onze plek kunnen vinden. In plaats van het model van kerk als service-instituut is het nu de theoloog die service geeft.”

Is MomenTaal ontstaan uit een behoefte?

“Er kwamen veel verzoeken voor uitvaarten. Het was een behoefte van mij om collega’s er bij te krijgen. Zo konden we als een team tevoorschijn komen en de kwaliteit hooghouden. Het is ook aantoonbaar een behoefte in de markt, maar die kan verbeteren. Nog meer mensen zouden ons moeten weten te vinden. Het is langere termijn werk en mond-op-mondreclame is belangrijk.”

Heb je een specifieke doelgroep op het oog?

“We richten onze pijlen op de mensen van de uitvaartondernemingen. Dat zijn de eerste schakels, maar het moet op een gegeven moment zo zijn dat mensen ons rechtstreeks weten te vinden. Er bestaat nog steeds het beeld dat de dominee of de priester een preek gaat houden. Het moet nog meer overkomen dat het maatwerk is. Ik zeg vaak tegen de mensen: ‘Het gaat over u, wat ik zeg is van harte gemeend en het is van mij, maar u moet zich daarin continue herkennen; misschien voeg ik wel iets toe, maar het past in het beeld wat u heeft.’ Marketingtechnisch is het een moeilijk product. Mensen moeten een sprong maken van een persoon naar een organisatie. Ze hebben mij meegemaakt en willen mij weer – dat is de persoonlijke band. Dat is het vertrouwen dat je wekt als persoon. En als er dan een organisatie is, is het lastig. Want wie zegt dat die onbekende die je krijgt even goed is als degene die je meemaakte? Wij zeggen dus: dat is zo. Maar ja, de klant bepaalt…”

Als je naar MomenTaal kijkt, zie je dan bijzondere veranderingen in de loop van de tijd die met rituelen samenhangen?

“Interessante vraag. Mijn stelling is dat de nieuwe rituelen in feite een herhaling zijn van de oude rituelen, als waren ze opnieuw uitgevonden. Ze worden meer vanuit de autonome mens vormgegeven. Ritueelbegeleiders, en mensen zoals ik, luisteren naar het verhaal en bedenken een symbool. Dat symbool moet iets verhelderen over deze mens en de betekenis die het leven van deze mens heeft gehad. Dat is wel grappig, want het Griekse woord ‘symballoo’ suggereert dat twee werelden samenvallen.
De betekenis van een mensenleven kun je niet helemaal in woorden vatten, dat is een gevoel dat niet grijpbaar is. Dat wisten we al lang, daar hadden de oude Grieken het al over. In de bijbelse traditie wordt het woord God genoemd en dat de mens een roeping en bestemming heeft. De moderne mens moet dat opnieuw uitvinden. Die heeft niet zozeer de taal voorhanden. Die autonomie is sterk: ‘Ik ga toch niet iets doen wat altijd al gedaan is?’ Terwijl je in feite  wel iets doet wat altijd gedaan is. Dat is de paradox. Het oplaten van duiven is in feite een symbool van de geest die bij de mens vandaan gaat. Vogels zijn van oudsher het symbool van het transport tussen hemel en aarde.
En wat mensen tegenwoordig doen is dat wat ze meegemaakt hebben, kopiëren naar hun eigen uitvaart. Daarin moet je meegaan. Wat inhoud er aan geeft is niet alleen mechanisch. Wanneer je iets doet, bijvoorbeeld het sprenkelen van water over de kist, dan moet je er iets bij vertellen over de betekenis van dat water. Het water dat symbool staat voor het vruchtwater waar we uit komen. Het water dat wordt overgestoken, zoals de oude Kelten dat geloofden. Je moet het uit het kerkelijke jargon weghalen. God is een begrip wat beladen is en autoritair. Het is de droge plekken zoeken bij het wadlopen. Die gevoeligheid moet je ontwikkelen en taal leren hanteren, rituelen en symbolen verzinnen die universeel zijn. Symbolen en rituelen zijn altijd universeel. Of ze dan veranderen? Ten diepste veranderen ze niet, we zetten ze in een andere setting. We maken ze persoonlijker en daarmee ook weer ten diepste universeel. Je legt het niet op, je laat het ontstaan uit de mens. Die autonomie van mensen is heel belangrijk.”

Zijn wij als mensen in de loop van de tijd veranderd?

“Ja, en die wal gaat dat schip ook weer keren. Mijn generatie, de babyboomers, heeft dat heel sterk. Het wiel zelf uitvinden, het afschudden van het juk, dat blijft in het collectieve karakter zitten. Ik verwacht dat in de toekomst de mensen zich weer meer gaan schikken in wat al geschreven staat. Er ontstaat een soort vermoeidheid van het allemaal zelf te moeten doen. De doe-het-zelfcultuur heeft ook een grens. Dat zie je al wat bij de uitvaartondernemingen ontstaan. Dat mensen het ook fijn vinden als het overgenomen wordt door een ander. Men wil meer met de eigen beleving bezig zijn.”

Heeft de samenleving daar ook een rol in?

“Ja, er komt meer waardering voor traditie, maar nooit meer zal de traditie het individu overvleugelen. In deze complexe maatschappij willen we weer kern en oorsprong. De eenvoud wordt weer gezocht, dat zal met de rituelen ook kunnen gebeuren. Dat doorgedraaide doe-het-zelf van de protestgeneratie gaat voorbij.”

Kan je dan zeggen dat er nieuwe behoeften ontstaan?

“Het is een droom van alle dominees en ritueelbegeleiders dat je er bij sleutelmomenten bijgehaald wordt. Dat zie ik nog niet zo snel gebeuren. De huidige mens, zoals die zich nu presenteert in de maatschappij, kijkt niet zozeer op de agenda, maar meer op de klok. Die is zich niet zo bewust van bijvoorbeeld de seizoenswisselingen. Die laat zich overvallen door de lente. In plaats van, zoals onze ouders dat deden, alle ramen open te zetten. Ongeacht of het al buiten lente was, zetten ze alles klaar. Het huis werd binnenstebuiten gekeerd. Dat doen we niet meer. Dat geldt ook breder, ook geestelijk laten we ons overvallen. We zijn ons wel bewust van sleutelmomenten, maar het is allemaal tussendoor. Bijna niemand komt op het idee om met een aantal mensen iets te gaan organiseren om een bepaald moment te markeren.”

Heeft dat te maken met dat we te druk zijn met andere dingen?

“Dat zeker, maar het is ook een soort bewustzijn. Wat bepaalt nu, in deze tijd, het denken van mensen? Is dat het winterprogramma van de televisie dat stopt of is dat 1 april als de camping weer opengaat? De kerkelijke tijden, zoals de vastentijd en de veertigdagentijd, hebben we minder sterk dan vroeger. Het is het verhaal van het kind en het badwater. Dat kind moeten we nog terugvinden. We leven allemaal als stedelingen. We zitten verder van de natuur af. Vroeger werd het ritme van de mens door het ritme van de natuur bepaald. Nu hebben we een 24/7 cultuur. Als je het doet, dan doe je het op individuele basis. Ik kan me voorstellen dat het weer terugkomt. Uitvaartondernemingen organiseren herdenkingsbijeenkomsten. Zij nemen deze behoefte, die wel aanwezig is bij mensen, over van de kerk. Het is niet nieuw, maar nieuw in de jas waar in zich het hult. Het is belangrijk dat dit aangeboden wordt. Om nog één keer de naam te noemen van degene die is overleden. Het oude wat nieuw wordt, maar dat in feite nog steeds hetzelfde is. Een mens verandert niet zoveel. Behoeften blijven hetzelfde. We redeneren nu meer vanuit onszelf: hoe word ik gelukkig.”

Zoeken de mensen nu weer meer de verbinding vanuit die individualiteit?

“Over het eind van het ik-tijdperk moeten we niet te optimistisch zijn. De autonomie heeft ook fijne kanten. We zoeken tijdelijke gemeenschappen en we leven per moment. Dat doen we geconcentreerd en intens en dan is het weg. We willen beleven, maar niet verplichtend. Een voorbeeld hiervan is Koningsdag.”

Hoe zie je de toekomst van MomenTaal en hebben rituelen daar een rol in?

“MomenTaal zet wel door, we moeten bekender worden en daardoor zullen we vaker gevraagd worden. Er lopen steeds meer mensen rond die niet meer in verzet zijn met de kerk en niet aan de kerk denken, maar meer vanuit zichzelf de behoefte signaleren dat er een antwoord bestaat in de vorm van begeleiding bij en vormgeving aan verdriet of een huwelijk. Daar ga ik voor. Dat het voor iedereen verstaanbaar en persoonlijk is en er, indien gewenst, ook religieuze motieven in voor komen, dat is in feite spiritualiteit. Daar zit de toekomst.”