“Een ‘mindvolle’- houding is open, onbevooroordeeld en mild naar de dingen kijken. Dat maakt het een krachtige wijze om naar racisme te kunnen kijken”, zegt Reinhilde Pulinx op de vraag hoe mindfulness kan helpen in de strijd tegen racisme. “Dat moet je in de eerste plaats op jezelf kunnen toepassen. Onbevooroordeeld kijken naar jezelf: hoe sta ik in het debat, wat is mijn rol in racisme? Waar kan ikzelf aan werken? Dat is de kern. Racisme is altijd een heel gevoelig thema om te bespreken. We staan daarbij heel snel direct tegenover elkaar. Maar leer eens om jezelf niet direct te verdedigen of de ander aan te vallen. Maar vraag je af: waarom gebeurt dit? Waarom voel ik me gekwetst? Waarom kwets ik nu de ander? Dus even stilstaan zonder onmiddellijk vanuit je gevoel, je emotie te reageren.”
Jolien Posthumus: “De vaardigheid die we actief trainen, is om aanwezig te blijven te midden van je eigen of gedeelde ongemak. Als mens hebben we de neiging om, als een situatie onplezierig of onprettig wordt, de weggaande beweging te maken. In mindfulness kijk je naar: wat gebeurt er nu bij mij, wat gebeurt er bij de ander? Je traint om ín het gesprek of de situatie aanwezig te blijven. En dus ook beschikbaar te blijven om écht te luisteren naar de ander in plaats van te wachten om te kunnen reageren.”
Wat is de reden dat mensen uit een ongemakkelijke situatie willen stappen?
Posthumus: “Die is voor iedereen natuurlijk anders, maar een deel heeft te maken met ons vechten-vluchten-bevriezen systeem. Als iets niet veilig of prettig voelt, wil ons systeem ons instinctief daar weghalen. En als we iets als prettig vinden, dan blijven we daar graag bij. Zo ook onze eigen gedachten en ideeën.”
Gaat dat niet meer om fysieke veiligheid?
Posthumus: “Een gesprek kan ook onveilig zijn. Dat maakt in jouw oersysteem dezelfde reactie los. Gedachten als: ik ben anders dan de ander, ik val buiten de groep, of: ik ben niet goed genoeg. De emotionele en lichamelijke reacties die voorkomt uit deze gedachten maken net zo goed een stressvolle reactie aan als fysieke onveiligheid.
Over de geïnterviewden:
Reinhilde Pulinx woont in Brussel en is als onderzoeker verbonden aan de hogeschool UC Leuven-Limburg. Ze verdiept zich in thema’s als sociale cohesie, inburgering en inclusief burgerschap. Ze schreef eerder een boek over mindfulness en superdiversiteit. Jolien Posthumus woont in Haarlem en heeft daar een eigen bedrijf en praktijk: Bundelt. Zij werkt als producent in de cultuur & welzijnsector en is trainer van Mindfulness Based Programma`s. Nu bundelen zij hun kracht en expertise door mindfulness en racisme te integreren. Afgelopen augustus was hun eerste succesvolle event in de Rode Hoed. In het voorjaar van 2021 vindt hun eerste ‘mindfulness in superdiversiteit retraite’ plaats.
Moet de strijd tegen racisme niet juist in debat of gesprek plaatsvinden, in plaats van een individueel reflectieproces?
Pulinx: “Wij claimen natuurlijk niet dat mindfulness racisme gaat oplossen. Sterker nog: wij gaan in ons mindfulness aanbod ook niet altijd inhoudelijk in op wat er wel of niet racistisch is. Het gaat om de houding die je oefent. Neem iemand met een burn-out. Zo iemand krijgt ook tools aangereikt om in het dagelijks leven die mindvolle houding toe te passen, bijvoorbeeld in stressvolle situaties. Je kunt een parallel trekken met het omgaan met racisme. In de meditaties en oefeningen die we doen trainen we vaardigheden om bij het moeilijke onderwerp te blijven, bij de spanning die we voelen te blijven zonder onmiddellijk te reageren vanuit emoties, vooronderstellingen en vroegere gedachten. Die vaardigheden neem de je dan ook mee nadat je bent opgestaan van je meditatiemat of kussen, je dagelijks leven in. Op die manier train je mindful en verbindend in ontmoetingen en interactie te staan.”
Posthumus: “Het gaat ook om de ruimte creëren tussen je eerste reactie op een opmerking, en de tijd dat je reageert. Deze vaardigheid vraagt actieve beoefening. Mensen leren begrijpen wanneer en waarom ze ergens op reageren. Dat biedt de mogelijkheid om je tunnelvisie te kunnen verbreden naar een panoramisch perspectief. Zelfonderzoek en reflectie is dus ook een groot onderdeel van de training.”
Kun je een anekdote of voorbeeld geven van het effect van mindfulness in de praktijk?
Pulinx: “In de mindfulness wordt bijvoorbeeld gebruik gemaakt van meta-meditatie. De meditatie van ‘liefdevolle vriendelijkheid’. Daarbij wens je eerst jezelf bijvoorbeeld een goede gezondheid en veiligheid toe, maar in de loop van de meditatie breid je dat uit naar mensen die dichtbij je staan. Tot slot breid je het uit naar mensen waar je geen of een slechte band mee hebt. Mensen die we niet kennen, de ‘ander’, mensen die op het eerste zicht van ons verschillen. Je kunt dus oefenen om mensen meer in te sluiten. Soms kunnen mensen die stappen aan het begin echt niet zetten omdat het alleen al moeilijk is om zichzelf die liefdevolle vriendelijkheid toe te wensen. Op het eind van zo’n training ervaren ze echt het verschil.”
Posthumus: “Ik heb nog een persoonlijk voorbeeld. Ik was gevraagd om ergens een lezing te geven, waar inclusiviteit ook ter sprake kwam. De avond verliep wat anders dan ik dacht. Er werd heel direct aan mij gevraagd: waarom zou ik als vrouw van kleur naar een witte vrouw als jou moeten luisteren? An sich stelde ze een hele terechte vraag, maar het landde als een aanval. Ik verkrampte en wilde daar weg. De vraag kwam zo onverwacht dat er geen zinnig antwoord mijn hoofd meer inviel. Ik dacht: ja, wie ben ik in godsnaam ook om mij hierover uit te spreken? Maar op dat moment hielp mindfulness mij. Door niet automatisch op mijn eerste reactie te handelen en in dat moment aanwezig te kunnen blijven, ontstond er ruimte. Een ruimte die werd ingevuld met begrip voor haar vraag. Ik kon met een open houding het gesprek voortzetten.
Vanuit the Black Lives Matter beweging kwam letterlijk de vraag: witte mensen, ga onderzoeken. Ga in gesprek en neem je standpunt in. Ik voel dat appèl ook als witte vrouw. Maar bij elke stap die ik tot nu toe maak krijg ik stevige reacties van zowel mensen van kleur als witte mensen. Want het is gewoon nog zoeken. De vaardigheid van mindfulness is de bereidheid om bij dat ongemak te blijven en helpt mij met open interesse in dit grote gesprek te verblijven.”
Hoe kwamen jullie erop om mindfulness en racisme te gaan combineren? Wat ging daaraan vooraf?
Posthumus: “Ik dacht dat ik in mijn praktijk altijd werkte met een diverse groep aan deelnemers. Maar met het Black Lives Matter gesprek dat op gang kwam, werd een heel concrete vraag gesteld. Namelijk: witte mensen, kijk binnen je beroepsgroep hoe het is gesteld met racisme. Ik ben dat heel bewust gaan onderzoeken. Conclusie: de mindfulness wereld is wit, daar kunnen we niet omheen. Dat wil ik agenderen. De eerste stap daarin was een open dialoog in de Rode Hoed, afgelopen augustus. Het heeft weerklank gehad: opleidingsinstituten en beroepsverenigingen hebben de eerste stappen gezet naar inclusie. Wij willen er graag verdere stappen mee zetten!”
Pulinx: “Mijn persoonlijke gezinssituatie is er één van diversiteit: maar die link ik zeker niet exclusief aan mijn drijfveren. Zeven jaar geleden ben ik gestart met mindfulness, zoals veel mensen die meer rust en minder stress willen. Ik heb een aantal trainingen gevolgd, maar het viel mij op dat diversiteit daar volledig ontbrak. De mindfulness wereld is nog steeds vooral een homogene, witte middenklasse omgeving. Daar komt wel stilaan verandering in, maar we staan aan het begin. Het ontbrak voor mij ook aan een sociale dimensie binnen mindfulness. De focus lag naar mijn gevoel te exclusief op het leren gaan met de stress en hectiek van deze tijd als individu. Ik ervaarde hierover ook erg veel ongemak en heb er een boek over geschreven: ‘Mindfulness en superdiversiteit.’
Welke doelgroepen hebben tot nu toe interesse?
Pulinx: “Er komen tot nu toe zowel mindfulnesstrainers als mensen die nog geen ervaring met mindfulness hebben. Voor de retraite hebben mensen vanuit verschillende achtergronden zich ingeschreven. Iedereen die zich aangesproken voelt kan zich aanmelden. Mooi als mensen elkaar weten te vinden. Dat is belangrijk: dat je vanuit meerdere invalshoeken naar de thema’s kunt kijken. Je hoeft als mens geen dader óf slachtoffer te zijn om over jouw rol en plek binnen racisme na te denken. Je kunt sowieso bedenken: heb ik dezelfde kans als iedereen, word ik op een goede manier benaderd? Doe ik genoeg om mensen die wel racistisch benaderd worden te ondersteunen of naast hen te gaan staan?”
Is het geen privilege om de tijd, ruimte en geld te hebben om op deze manier over racisme na te denken?
Pulinx: “De mindfulness-wereld is er inderdaad nog altijd één van de witte middenklasse. Er zijn wel initiateven die het steeds toegankelijker maken, bijvoorbeeld een aanbod mindfulness in buurthuizen. Maar al te vaak voelen mensen zich nog niet op hun plek voelen in een mindfulness training. Het is vaak nog duur, talig, cognitief, je moet in een kring zitten en yoga doen op een matje. Dat is voor heel wat mensen erg onbekend, het zijn dus drempels.”
Wat zijn jullie plannen voor de toekomst?
Posthumus: “We ontwikkelen momenteel een 4-weekse training om in verschillende settingen (onderwijs, bedrijven) in te kunnen zetten en een retraite Mindfulness in Superdiversiteit. Gezien de coronamaatregelen hebben we moeten schuiven en zullen de eerste retraites in Nederland en Vlaanderen in het voorjaar van 2021 plaatsvinden. We hopen dus op verschillende wijzen uit te gaan breiden. Voor ons is mindfulness een wezenlijk onderdeel van wie we zijn, dit dragen wij uit.”
Pulinx: “We willen mensen op weg helpen op een andere, rustige manier naar problemen in de samenleving te kijken. Wij geloven en hopen natuurlijk dat mindfulness daar een rol in kan spelen. Ook steeds meer wetenschappelijk onderzoek onderschrijft de werking ervan. De mindvolle houding is een noodzakelijk houding in deze tijd. De samenleving verandert zo snel dat we eigenlijk bijna voortdurend in een situatie van ongemak zitten. Er is veel niet-weten. Er zijn niet alleen demografische ontwikkelingen, maar ook technologische veranderingen en er is natuurlijk ook de klimaatverandering. Dat geeft heel wat onzekerheid. Mindfulness helpt ons te ‘zijn’ met het grote niet-weten.”
Interesse? Aanmelden voor de retraite kan op de website van Jolien Posthumus. De nieuwe data zullen zo spoedig mogelijk bekendgemaakt worden.
Spot-on Reinhilde en Jolien. Fijn dat jullie aandacht geven aan dit onderwerp!
“Er werd heel direct aan mij gevraagd: waarom zou ik als vrouw van kleur naar een witte vrouw als jou moeten luisteren? An sich stelde ze een hele terechte vraag”
Een terechte vraag, echt waar? Ik zou denken dat de beste mevrouw naar jou zou luisteren uit respect en uit het gegeven dat jij was uitgenodigd om een lezing te komen geven en zij (neem ik aan) vrijwillig de lezing bijwoonde. Ik vind dat echt geen terechte vraag. Het suggereert namelijk dat jij, puur omdat je wit bent, geen recht van spreken hebt. Hoe noemen we dat ook alweer? Oh ja, racisme.