“Echte mensen die echt ergens in geloven, dat is aanstekelijk”

Vaessen: “Voor het eerst leven we in een tijd waarin er een meerderheid is aan minderheden. Mensen verhouden zich allereerst tot hun eigen ‘bubbel’ waar ze bijhoren, maar het overkoepelende is dat iedereen op zoek is naar het nieuwe wij. Bij welke wij hoor ik, wil ik horen? Iedereen is betrokken in een zoektocht, tussen ik en de anderen, vanuit een andere startpositie, maar allemaal op zoek.
Je bent niet meer zoals je ouders, je woont in een buurt waar je niet per se op je buurvrouw hoeft te lijken. De familiecocon is de belangrijkste ‘wij’ voor de meeste mensen, niet meer zozeer de leefomgeving of de religie. Laat staan het nationale gevoel – daar is het veel te divers voor geworden.
Bij WOMEN Inc. hebben we ‘vrouwen’ als gemeenschappelijke noemer gepakt – wat eigenlijk gek is, want jij kunt bijvoorbeeld meer gemeen hebben met een man van jouw generatie dan met een meisje van negentien uit een andere cultuur – maar we hebben dus vrouwen genomen en zijn gaan kijken: wat is daar dan voor ‘wij’ aan? Omdat het een onomstreden ‘wij’ is, namelijk een biologisch-fysieke, neemt iedereen dat aan en men gaat daarbinnen op zoek naar verschillen en deelverzamelingen. Halleh Ghorashi (bijzonder hoogleraar Management van Diversiteit en Integratie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, lt) duidt het proces van zoeken naar een nieuw wij en zij stelde vast dat vaak de veilige sfeer voor dat onderzoek ontbreekt. Want zo gauw je je als gemeenschap kwetsbaar opstelt, word je alweer door een andere groep in de pan gehakt. Bij WOMEN Inc., zei Ghorashi, is die veiligheid wel aanwezig. Wij vangen geluiden op die niet geabsorbeerd worden door de heersende cultuur. Daaraan geven wij onderdak.”

Wat niet in de krant komt?

“Ja, twijfel, boosheid, je niet erkend voelen, of van die Catch 22-situaties waarin je probeert onrecht aan te duiden maar hoe harder je schreeuwt, hoe hysterischer men je vindt en dus haak je maar af. Dat lijken allemaal individuele stapjes, maar er zit ook een collectieve beweging in. En daarin vangen wij een groepsgevoel, een geluid waarvan ik zeker weet dat het een element is van de nieuwe samenleving.”

Dat lijkt me een ander soort gezag dan waar mensen vroeger naar streefden: niet het gezag van de hiërarchische bovenlaag. Zijn jullie op zoek naar meer gezag voor vrouwen?

“Ja, maar ik weet niet meer zeker of dat moet gebeuren binnen het huidige systeem, of dat er een ander systeem moet komen. We hadden een avond in september over ‘lijstjes’ – je weet wel, de machtigste tien zus, de invloedrijkste honderd zo, dat soort lijstjes. Onze conclusie was: óf je hebt vrouwenlijstjes, gemaakt door vrouwenbladen, óf je hebt ‘gewone’ lijstjes en daar staan bijna geen vrouwen op. Neem de duurzaamheidslijst van Trouw, aangevoerd door Herman Wijffels. Daar stonden maar zestien vrouwen op, terwijl er juist bij duurzaamheid veel vrouwen zijn in leidende posities, of verantwoordelijk voor allerlei omwentelingen. Daarover hebben we gebrainstormd met onder meer Wijffels en de Trouw-journaliste Dorien Pels. De commissie die de top honderd had samengesteld, had als criteria gebruikt: zichtbaarheid, wapenfeiten, en gezag, macht of positie. De vrouwen die meespelen in dit veld, voldoen niet aan die criteria. Ze eisen minder aandacht voor zichzelf op, doen veel meer onzichtbaar ‘kneedwerk’ en bovendien is het vaak ook een jonge generatie die nog niet als gezaghebbend wordt gezien. Je zou bijvoorbeeld twee lijsten tegelijk kunnen opstellen om de verschillende definities van macht te laten zien.”

Willen vrouwen liever invloed dan openlijke macht?

“Ja, maar ik geloof niet zozeer dat dat niet in onze aard ligt, meer dat we zo zijn opgevoed. Vrouwen zien weinig voorbeelden van vrouwelijke leiders en hebben weinig beeld van wat het zou vragen van ze. Er is net een onderzoek geweest van Accenture, waaruit blijkt dat vrouwen als de ultieme netwerkers worden gezien. Ze kunnen zo goed delen, verbinden, eerst geven en dan nemen, noem maar op. Maar tegelijkertijd maken ze er in hun carrière minder gebruik van, gewoon door tijdgebrek. Als ze keuzes moeten maken, pakken ze niet die borrel mee om vijf uur, maar zitten ze ‘s avonds wel drie uur lang mailtjes weg te werken. Maar als ze twintig minuten bij die borrel waren binnengestapt en drie handen hadden geschud, hadden ze in die tijd evenveel bereikt als in die drie uur achter de computer. Daar hebben ze op een of andere manier geen handigheid in.
Gechargeerd: Als je een vrouw een promotie aanbiedt, zegt ze eigenlijk altijd: ‘Daar moet ik over nadenken, je overvalt me.’ Als je een man een promotie aanbiedt, zegt hij: ‘Dat werd tijd, ik dacht dat je een half jaar geleden al zou komen.’ Maar ik zie inmiddels wel veel jonge vrouwen die zich zeker genoeg voelen om op hun eigen wijze op te klimmen. Ze passen zich niet aan bij de oude regels van gezag, targets en ons-kent-ons, ze durven hun diversiteit mee te nemen in de Board Room.”

Onze cultuur is eigenlijk nog heel erg macho, resultaatgericht en winstgericht?

“Ja en je ziet dat er een failliet onder dat systeem zichtbaar begint te worden. Voor mij is het niet zozeer een man-vrouw kwestie als een oud-nieuw kwestie. Wat is de nieuwe leider? Iemand is leider omdat hij als beste de groep veilig en welvarend kan houden. Vroeger had je daarvoor fysiek overwicht nodig, moed en beschermingsdrang – daar komt het beeld van de alfa-man vandaan. Maar nu zijn we in een totaal andere omgeving, met totaal andere uitdagingen: de energiecrisis, de milieucrisis, de economische crisis enzovoort, en dat vraagt een ander soort leiderschap. Het gaat niet meer om een clan die in een bos woont en last heeft van een concurrerende clan. Het groepsverhaal nu is veel meer gericht op langetermijndenken, op de verdeling van goederen. Langetermijndenken betekent bijvoorbeeld dat je je afvraagt hoe je kernafval kunt opbergen dat over honderdvijftigduizend jaar niet meer giftig is. Door alle wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen komen we nu in de zone dat we bigger than life de consequenties moeten dragen van wat we aan het doen zijn.”

En hoe uit zich dat in uw eigen organisatie?

“Wij leggen de vinger op de punten waar vrouwen nog niet optimaal mee kunnen doen en waar je dus kansen voor vrouwen kunt vergroten, waarmee je de nieuwe samenleving beter kunt organiseren, op diverse waarden gericht. Dat doen we met talkshows, festivals, publicaties, gesprekken met politici, en ook door verbindingen te leggen, bijvoorbeeld tussen politici en economen. Bijvoorbeeld: in het regeerakkoord wordt bezuinigd op kinderopvang en zelfhulporganisaties. Wij hebben op basis hiervan een panel van economen gevraagd om aanbevelingen te formuleren richting de politiek, zij stellen budget-neutrale maatregelen voor waarmee vrouwen meer kunnen werken of maatschappelijk bijdragen. Het Bruto Nationaal Product zou daardoor met 40% kunnen stijgen.”

Maar het doel van het leven is toch niet dat we allemaal fulltime moeten werken?

“Er hoeft van mij ook geen eenduidigheid aan meningsvorming te zijn. Wat ik jammer vind, is dat er tegenwoordig zoveel waarde wordt gehecht aan debat om dingen in beweging te krijgen. Het wordt snel een meningencircus. Ook op tv zie je dat: je neemt een voorstander, een tegenstander, mening 1, mening 2 en dan gaan we kijken wie sterker is of wie een leuker jasje aanheeft. Het is eigenlijk amusement. Ik vind het veel interessanter om te kijken: iemand heeft een droom of een idee, hoe gaat hij van A naar B? Dat is wat wij hier doen.”

Is autonomie het doel, gezag over jezelf?

“Ja, maar het individualisme is nu zo enorm geworden dat mensen weer terug willen naar de wens om bij een gemeenschap te horen waarin je geaccepteerd wordt. Want van alléén maar individualisme en zelfontplooiing wordt niemand gelukkig. Andere culturen leggen terecht de vinger op de zere plek in onze samenleving: waar gaat het dan bij jullie om? Andere culturen hebben vaak een sterker ‘wij’.”

Maar is het niet zo dat zo’n collectivistische cultuur eerst nog door het individualisme heen moet, om vrij te worden? Het oude wij was niet vrijlatend. Je zou moslims gunnen dat ze vrij worden van het geroddel van hun gemeenschap…

“Sommige waarden zitten in zelfontwikkeling, en andere waarden en vervulling zitten in een bevredigende link met je omgeving. Voor de een kan dat zijn dat ze bloembollen plant in het perkje waardoor ze contact krijgt met haar buren, voor een ander is dat een veeleisende culturele betrokkenheid. Wij zitten bij WOMEN Inc. heel erg op die spanning: je eigen ambities kunnen ontplooien, maar daarbij een link met de groep houden.”

Wat ik bedoel is, wij hebben makkelijk praten, tegenover een moslima die gedwongen wordt in een bepaalde rol door haar omgeving. Is het niet onze ‘taak’ om die moslima door de eenzaamheid van het individualisme te leiden zodat ze vrij wordt om te kiezen bij welke groep ze wil horen?

“Ik hoor vaak van vrouwen die in dat proces zitten, dat het bijna ondoenlijk is om de drie emancipatiegolven in één leven mee te maken. Je kunt je afvragen wie hen daarbij kan helpen, en je kunt je ook afvragen in hoeverre zij ons kunnen helpen. Want onze autonomie en ons idee van de maakbaarheid van het geluk zijn niet zaligmakend. Ik geloof echt dat er altijd een spanning is tussen individuele zelfontplooiing en je connectie met je leefomgeving. Iedereen beweegt zich in dat krachtenveld in zijn levensloopbaan en dat is ook wat ons bindt. Daarom voel ik optimisme en vertrouwen: we zoeken hetzelfde. Dat proberen wij te laten zien.”

Hoe verklaart u het succes van WOMEN Inc.? Waar halen jullie het gezag vandaan – Maxima die het jaarlijkse festival opent, Agnes Jongerius en Femke Halsema die belangeloos meedoen, al die grote namen. Er komen veel mensen op af, veel activiteiten halen de media… En zes jaar geleden bestonden jullie nog niet.

“Wij zijn echt een platform. Het is wat je noemt ‘clear content’, niet commercieel, niet politiek. We zijn van niemand. Het is onafhankelijk en echt, van mensen die echt iets vinden. Dat ontbrak. Ik had een allergie tegen ‘vrouwenbeweging’ die veel vrouwen van mijn leeftijd hebben: het klonk in mijn oren normatief, en naar anti-man. Daarin herkennen wij ons niet. Maar de onderwerpen gingen wel over mij en wij hebben het omgedraaid: dus het moest niet anti-man worden, niet normatief, niet drammerig, het moet optimisme uitstralen en oplossingsgerichtheid, zelfvertrouwen. We willen verbinden in plaats van overal zelf expert in zijn, licht en zwaar kan erin, in een lucide vorm. Jaar in jaar uit hebben we vrouwen op de zeepkist gezet die vertelden hoe voor hen de nieuwe samenleving eruit moet zien, en dat is altijd interessant. Het is geen salonfeminisme, je voelt de boel in beweging gaan. Echte mensen die echt ergens in geloven, dat is aanstekelijk. En het heeft een soort open haardvuursfeer, mensen vinden het een veilige omgeving. Het is een groep mensen waarin je je veilig voelt om jouw rol te spelen. Dat ís het nieuwe wij-gevoel. Pas dan kun je je verbinden met een groep.”