Tineke Fokkema, senior onderzoeker bij het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut en bijzonder hoogleraar Ageing, Families en Migration bij de Erasmus School of Social and Behavioural Sciences (ESSB) van de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR) vertelt wat we weten over eenzaamheid onder oudere migranten en wat niet. Vanuit haar rol als hoofdaanvrager van het NWA-gefinancierde project PROMISE (Prominent Reduction of loneliness among Older Migrants through Interventions and Social Engagement), dat op 1 september van start is gegaan, licht Fokkema toe welke stappen nodig zijn ter bestrijding van eenzaamheid onder oudere migranten. Nieuw Wij is hierbij als maatschappelijk partner betrokken.
U bent jarenlang bezig met eenzaamheid onder oudere migranten. Kunt u ons vertellen wat we eigenlijk wel weten en wat niet?
“Wat we zeker weten, is dat oudere migranten gemiddeld genomen eenzamer zijn dan niet-migranten. Vooral mensen die buiten Europa geboren zijn, ervaren meer eenzaamheid. Hoe groter de sociaal-culturele en linguïstische afstand, hoe eenzamer men over het algemeen is. Uit bijvoorbeeld een studie van de GGD Gezondheidsmonitor in de vier grote steden blijkt dat migranten uit westerse landen hetzelfde niveau van eenzaamheid ervaren als mensen zonder migratieachtergrond. Ook een studie in Canada laat zien dat migranten uit Groot-Brittannië en Frankrijk minder eenzaam zijn dan andere migranten, juist omdat ze een kleinere sociaal-culturele en linguïstische afstand tot de samenleving in Canada hebben. In Groot-Brittannië zien we hetzelfde patroon. Mensen uit India zijn daar niet bovengemiddeld eenzaam, waarschijnlijk vanwege de Britse koloniale geschiedenis. We zien ook vrijwel dezelfde risicofactoren voor de hoge eenzaamheid onder oudere migranten in verschillende Europese landen: dat zijn algemene factoren zoals lage sociaaleconomisch status en slechte gezondheid, migrant-specifieke factoren zoals taalbarrière en ervaren etnische discriminatie, en culturele factoren. Dit zijn patronen die uit kwalitatief en kwantitatief onderzoek naar voren komen.”
Over welke culturele factoren heeft u het?
“Laat me het zo zeggen, we weten dat er verschillen in relatiestandaarden bestaan tussen collectivistische en individualistische culturen, maar het is nog onvoldoende bekend welke culturele aspecten specifiek een rol spelen bij oudere migranten. We weten dat oudere migranten vaak hoge of zelfs onrealistische verwachtingen hebben over het ontvangen van zorg van hun kinderen, anderzijds willen zij hun kinderen niet tot last zijn. Voelen oudere migranten zich vooral eenzaam als de kinderen niet aan hun zorgverwachtingen kunnen voldoen of omdat zij deze verwachtingen niet naar hun kinderen uitspreken? Wat het laatste betreft, we weten dat eenzaamheid voor bijna iedereen in de taboesfeer ligt. Het vermoeden bestaat dat het taboe nog sterker is bij migranten vanwege hun cultuur, maar of dat klopt en wat de gevolgen zijn, weten we nog niet.”
We weten iets over spanningen in migrantenfamilies zoals onenigheid over het opvoeden van (klein)kinderen en het wel of niet terugkeren naar het land van herkomst. Maar spanningen tussen twee personen hoeven niet per se te leiden tot een slechte kwaliteit van de relatie. Wat vinden oudere migranten precies belangrijk binnen familierelaties? Welke soort spanningen zijn er precies en welke spanningen gaan gepaard met eenzaamheidsgevoelens?”
We weten het nodige over eenzaamheid onder oudere migranten, maar dus ook veel niet. Wat zijn de belangrijkste misvattingen rond eenzaamheid onder oudere migranten?
“Er zijn nog mensen die verrast zijn dat oudere migranten bovengemiddeld eenzaam zijn. Soms, als ik presentaties geef, schrikken mensen van mijn verhaal en krijg ik te horen dat oudere migranten sociaal ingebed zijn, dat hun kinderen dichtbij wonen, en dat ze familiegericht zijn. Hoe kan dan dat ze gemiddeld genomen eenzamer zijn dan niet-migranten? Dat is een grote misvatting. Eenzaamheid is niet hetzelfde als alleen zijn. Het gaat niet alleen om het aantal relaties, maar ook om de kwaliteit van de relaties en wat je ervan verwacht. Ook het gebrek aan bepaalde typen relaties speelt een rol. Als Fatima haar zus in Turkije mist, kan dat niet vervangen worden door een buurvrouw.
Een andere misvatting, en iets wat we nog beter in kaart moeten brengen, is het verschil in eenzaamheid tussen vrouwen en mannen. Vaak hoor ik dat oudere migrantenvrouwen eenzamer zijn dan migrantenmannen, omdat mannen meer naar buiten gaan, bijvoorbeeld naar de moskee. We moeten voorzichtig zijn met dergelijke uitspraken, aangezien er steeds meer bewijs is dat mannen net zo eenzaam zijn als vrouwen. Zo hebben wij in een recente kwantitatieve studie onder Marokkaanse en Turkse ouderen geen sekseverschillen gevonden in de mate van eenzaamheid, maar een aantal risicofactoren voor eenzaamheid verschilt wel tussen mannen en vrouwen. Ook blijkt uit deze studie dat eenzaamheid onder Marokkaanse en Turkse mannen hoger is naarmate men vaker naar de moskee gaat. Een mogelijke verklaring voor deze op het eerste gezicht opvallende bevinding is dat eenzame Marokkaanse en Turkse mannen bij gebrek aan alternatieve sociale ontmoetingsplekken veel tijd in de moskee rondbrengen, waar de gesprekken met moskeegangers vaak beperkt blijven tot religieuze onderwerpen.
Dat eenzaamheid veroorzaakt kan worden door verschillende factoren betekent ook dat interventies die ontmoeting stimuleren niet voor iedereen een oplossing kunnen zijn. Sommigen denken nog steeds dat het stimuleren van contact een panacee voor eenzaamheid is. Wat mij betreft is dat ook een misvatting die voortkomt uit de associatie tussen eenzaamheid en alleen zijn. Eenzaamheid is een complex probleem met diverse oorzaken die van persoon tot persoon kunnen verschillen. Deelname aan sociale activiteiten en het bieden van een contactrijke omgeving kunnen nuttig zijn voor mensen die alleen zijn en daar last van hebben. Maar ze kunnen niet iemand helpen die net een partner heeft verloren of niet ‘on speaking terms’ is met een familielid of vriend. We moeten vanuit de diversiteit in oorzaken gaan naar variatie in passende interventies.”
Wat van alles wat we nog niet weten, onderzoeken jullie binnen het PROMISE-project en hoe gaan jullie hiermee aan de slag?
“We verdiepen ons zeker in het taboe rond eenzaamheid en hoe we dit kunnen doorbreken. Wat zijn de meest gevoelige onderwerpen? Spelen bijvoorbeeld cultuur, religie en gender daarbij een rol? Hoe verhouden deze onderwerpen zich tot andere problematiek, zoals armoede? Verbergen of ontkennen oudere migranten hun eenzaamheid om stigmatisering te voorkomen of om niemand tot last te willen zijn? Met wie durven oudere migranten wel gevoelige onderwerpen te bespreken? Bij wie specifiek speelt het taboe een belangrijke rol? Welke bewoordingen worden gebruikt en hoe kunnen we oudere migranten ondersteunen om makkelijker en opener over hun eenzaamheid te praten? Taboe is de eerste focus van het project.
De tweede focus is diversiteit in eenzaamheid. We proberen verder te kijken dan Marokkaanse en Turkse ouderen. Wij kijken naar de variatie in risicofactoren. Alleen als we goed weten welke oorzaken bij wie spelen, kunnen we ook effectieve interventies bedenken en ontwikkelen. Binnen PROMISE gaan we aan de slag met bestaande interventies die we willen aanpassen en verbeteren, zodat ze effectiever kunnen zijn bij het verminderen van eenzaamheid.
Het unieke aan het PROMISE-project is dat verkregen kennis direct wordt vertaald naar de praktijk, in co-creatie met oudere migranten en stakeholders. Door deze bundeling van krachten hopen we de bestrijding van eenzaamheid onder oudere migranten een stap verder te brengen.”
