“Ethisch gefundeerd onderwijs biedt scholieren ruimer perspectief”

“Toen ik veertien jaar oud was zei een godsdienstleraar tegen mijn moeder: ‘Dat meisje is een echte filosoof’. Misschien zijn het wel deze woorden die maakten dat ik filosofie ben gaan studeren,” vertelt de Jong. Ze koos voor de richting kennis- en wetenschapsfilosofie. “Ik wilde begrijpen hoe het toch mogelijk was dat zoveel mensen zoveel waarde hechten aan de waarheid van de wetenschap. De vraag naar ‘waarheid’ is leidend in mijn publicaties. Ik ben werkzaam in het onderwijs als docent levensbeschouwing.”

Waarom ben je het boek ‘Kiezen voor wat van waarde is’ gaan schrijven? 

“Met de werkgroep onderwijs van de Buitenkamer, een denktank voor ethiek en integriteit, hebben we een programma samengesteld rond een model dat ik ontwikkeld heb. Het model betreft een zespuntige ster en bij elke sterpunt is plaats voor initiatieven die de ethische vorming van de jeugd ondersteunen. Het model heet het stermodel en de initiatieven het sterprogramma. Het boek heb ik geschreven als filosofische verantwoording van ons programma.”

Wat beoog je met het boek?

“De ondertitel van het boek is ‘Van feiten gebaseerd naar ethisch gefundeerd onderwijs’ en dat is precies wat ik ermee beoog. Voor veel mensen betreffen ‘feiten’ niets meer of minder dan ‘de waarheid’. Maar feiten zijn niet los verkrijgbaar. Er is een wereldbeeld mee gemoeid van degene die het feit maakt. Het woord ‘feit’ stamt af van het Latijnse facere dat ‘maken’ of ‘doen’ betekent. Er staat mij een omslag in perspectief voor ogen die inhoudt dat we verantwoordelijkheid nemen voor de feiten die we maken en voor het wereldbeeld dat ze mogelijk maakt. Ik noem het een omslag naar een ethisch perspectief.

Veel filosofen gaan ervan uit dat ‘de waarheid’ talig is. Ze is volgens hen gebonden aan uitspraken waarvan je kunt zeggen dat ze ‘waar’ of ‘niet waar’ zijn. De omslag in denken die ik voorsta houdt in dat we gaan beseffen dat we lichamelijk zijn geworteld in een voortalige orde die ik ‘de ethische grond van het bestaan’ noem. Deze orde krijgt werkelijkheidswaarde voor ons als we ons in ons denken, spreken en handelen richten op ‘het goede’. Wat ‘het goede’ is, kleur ik niet in. We kunnen er met elkaar over in gesprek. Daarmee wordt het een dialogisch waarheidsbegrip wat mij voor ogen staat. Daarbij doe ik het voorstel om ons in het onderwijs een leefbare aarde als ethische horizon voor ogen te stellen.”

Je zegt dat je boek tot stand kwam in samenwerking met de werkgroep onderwijs van de Buitenkamer. Wat doet de Buitenkamer en wat doet de werkgroep? Hoe is de relatie tussen jou en de werkgroep van de Buitenkamer ontstaan?

“Wat ons bindt is onze betrokkenheid bij vragen rond ethiek en integriteit. De werkgroep onderwijs is de laatste tijd vooral bezig geweest met de ontwikkeling van het sterprogramma. We zijn van plan om er in het voorjaar 2025 een symposium over te geven. Verder zijn we bij verschillende projecten betrokken, zoals rond deugden of AI. Ik kwam één van de fellows van de Buitenkamer tegen op een conferentie over onderwijs en we ontdekten onze gezamenlijke belangstelling voor ethiek en onderwijs. Ik werd uitgenodigd om toe te treden tot de Buitenkamer.”

 Waarom is ethisch gefundeerd onderwijs zo belangrijk?

“Toen ik filosofie studeerde, maar ook al eerder, op de middelbare school, ervoer ik een spanningsveld tussen het wereldbeeld waarbinnen ik werd opgeleid dat op de wetenschap was gebaseerd, en spirituele visies waarbij ik mij thuis voelde. Op de universiteit werd de spanning zelfs zo groot, dat ik een geestelijke crisis ervoer. Ik maakte een fietstocht, in mijn eentje omdat alle prikkels me te veel waren, en tijdens die fietstocht kreeg ik een visioen. Het was een ruitvormige figuur, transparant, parelmoerkleurig, boomhoog, die met me mee gleed door het weiland waar ik langs fietste. Ik herkende haar als ‘de figuur van de waarheid’. Een waarheid die niet alleen het wetenschappelijke waarheidsbegrip omvatte, maar ook spirituele wegen. Ik ben er mijn hele verdere leven mee bezig de diepe wijsheid van deze figuur te doorgronden.

Ik zie ook heden ten dage kinderen lijden aan het wereldbeeld waar ze op de middelbare school in worden binnengeleid. Natuurlijk zijn er ook kinderen die zich daar prima bij thuis voelen. Maar ik denk dat een ruimere waarheidsopvatting en werkelijkheidsvisie nodig zijn om alle verschillende wegen die naar ‘de waarheid’ leiden te kunnen begrijpen en recht te doen. We horen niet voor niets over zoveel psychische problemen bij de jeugd. Met ethisch gefundeerd onderwijs beoog ik nu juist zo’n ruimer perspectief te bieden.”

Welke aanknopingspunten biedt je boek voor docenten die werkzaam zijn in het onderwijs?

“De hoekpunten van het stermodel zijn de volgende: 1. Waardebewust onderwijs; 2. De kracht van verhalen; 3. Onderzoek en oriëntatie; 4. Groene pedagogiek; 5. Met elkaar in gesprek; en 6. Het beoefenen van deugden.

Bij elk van deze items geef ik in mijn boek praktische handvatten. Bij ‘waardebewust onderwijs’ kun je bijvoorbeeld denken aan het verbreden van de morele woordenschat of het bediscussiëren van de waardengeladenheid van illustraties in leerboeken. Bij de kracht van verhalen word je als docent uitgenodigd je te bezinnen op ‘het grote verhaal’ dat je leerlingen meegeeft. Is dat bijvoorbeeld een wereldbeeld waarin versterkt wordt dat je je als mens tegenover de natuur bevindt, of is dat een wereldbeeld waarin je benadrukt dat al het leven op aarde één groot ecosysteem is?

Bij ‘onderzoek en oriëntatie’ kun je je samen met je klas buigen over de vraag wat er buiten ons perspectief valt. Wat is bijvoorbeeld je ecologische voetafdruk of wat kun je in je eigen leven doen om de ‘kledingbelt’ te verkleinen? Bij groene pedagogiek kun je aan initiatieven denken die leerlingen handelingsperspectief bieden in antwoord op de klimaatcrisis: het aanleggen van een duurzaamheidsdossier of het leren analyseren van complexe maatschappelijke problemen.

Bij ‘met elkaar in gesprek’ geef ik in mijn boek aanwijzingen hoe je als docent socratische gesprekstechnieken kunt inzetten in je lessen en ik geef inzicht in de meerwaarde van Deep Democracy als gesprekstechniek die het hele docententeam ten goede kan komen. Bij het beoefenen van deugden tenslotte geef ik informatie over Awareness through the body: een serie oefeningen die als doel hebben om het bewust zijn te vergroten van zowel jezelf, andere mensen, als de wereld om je heen.”

Zie je voor jouw inzichten ook aanknopingspunten bij de missies van het openbaar en diverse vormen van bijzonder onderwijs? Hoe kan levensbeschouwelijk bewustzijn in brede zin binnen het onderwijs bijdragen aan de ethische basis van onderwijs?

“Ik onderbouw mijn visie door in het bijzonder te verwijzen naar twee bronnen, een religieuze en een seculiere. De religieuze bron is een verhaal uit de bijbel, namelijk het verhaal uit Genesis waarin de eerste twee mensen worden geplaatst voor de keuze te nemen en te eten van de levensboom of de boom van kennis van goed en kwaad. De seculiere bron is een gedicht van Parmenides, die op grond van het gedicht traditioneel beschouwd wordt als ‘vader van de logica’. Beide bronnen stammen uit de zesde eeuw voor Christus.

Ik baseer me op het werk van Peter Kingsley voor een andere interpretatie van het gedicht. Kingsley plaatst Parmenides in de mysterietradities en geeft aan dat het gedicht allesbehalve ‘logisch’ moet worden begrepen. Het is volgens hem een gedicht dat een raadsel herbergt. In het gedicht wordt de lezer meegevoerd naar ‘de plaats waar de wetten vandaan komen’ en voor de keuze geplaatst welke weg te nemen: de weg die is of de weg die niet is. Ik zie dat als dezelfde keuze als waarvoor de eerste mensen in het genoemde verhaal uit Genesis worden geplaatst. Voor openbare en voor bijzondere scholen is de vraag: wat kies jij? Voor bijzondere scholen van christelijke signatuur wordt deze keuze nog eens benadrukt door het bijbelse verhaal.”