“Het moslimdebat moet ophouden”

Wat heb je met religie en moslims?

“Ik ben Nederlands Hervormd opgevoed, maar in mijn middelbare schooltijd heb ik mij geleidelijk aan van het geloof gedistantieerd. Die verwijdering kwam tot stand door een ‘stijve’ actie van het kerkbestuur. Ik was in die tijd betrokken bij de zondagschool. Ik leidde de kleutergroep en omdat het die zomer erg warm was dacht ik dat ik Gods Woord ook wel in het park kon vertellen in plaats van in een zweterig lokaal. Het kerbestuur vond van niet en belde op een avond met een bijbel als cadeau voor bewezen diensten bij mijn ouderlijk huis aan. Die bijbel en dat dankwoord heb ik nog steeds. Het geloof in hun God ben ik kwijtgeraakt.
Ik ben geïnteresseerd geraakt in de islam, eigenlijk moslims, tijdens mijn correspondentschap in Turkije. Met name de opkomst van de politieke islam sinds het eind van de jaren tachtig dwong mij om mij hier dagelijks mee bezig te houden. Ik schreef, en schreef en schreef daarover.”

Je hebt 17 jaar in Turkije gewerkt. Hoe heb je ‘de islam’ daar leren kennen?

“Ik zou liever zeggen dat ik in die jaren moslims heb leren kennen, Turkse moslims. Een variant van de islam die verweven is met het Turks-zijn. Je bent moslim en Turk of andersom, afhankelijk van je politieke oriëntatie. Maar die twee elementen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Maar ook een vorm van islam, de politieke islam, die zorgde voor polarisatie in de samenleving die tot het begin van de jaren negentig werd gedomineerd door de seculaire elite. Het land was van hun.
Inmiddels weten we dat de rollen in Turkije radicaal zijn omgedraaid. De opkomende islamitische middenklasse maakt steeds meer de dienst uit; sociaal, cultureel en politiek. De overwegend conservatieve Turkse samenleving put inspiratie uit de islam om de waarden en normen die zij koesteren te behouden en omarmt selectief de moderniteit. Het najagen van de kapitalistische droom staat hun moslim-zijn niet in de weg.”

Ben je voorstander of tegenstander van toetreding Turkije tot de EU?

“Ik ben vooralsnog minder geïnteresseerd in de uitkomst dan in het proces: Turkije moet democratiseren, hervormen. Dat is vooral in het belang van de Turken zelf, maar in afgeleide vorm ook voor de regio, het Westen, de wereld. Ik vind het dan ook een een negatieve ontwikkeling dat het aansluitingsproces van Turkije met de EU – de periode waarin Turkije zich moet disciplineren om de aansluiting bij de EU te bewerkstelligen – tot een stilstand is gekomen. Er worden al geruime tijd geen nieuwe dossiers geopend en zowel In Turkije als in Europa verflauwt de aandacht voor de toetreding van Turkije tot de EU.
Of Turkije daadwerkelijk lid wordt van de EU interesseert me minder. Wat me zorgen baart is dat de wind van hervormingen die in het afgelopen decennia in Turkjie was opgestoken, is gaan liggen. Turkije wendt zich als een wrokkig kind van Europa af en Europa is teveel in zichzelf gekeerd en te verdeeld over deze kwestie om het toetredingsproces weer op gang te brengen. Het is verworden tot een dialoog van twee doven.”

In 1999 kwam je terug naar Nederland. Wat vond je op dat moment van het ‘multiculturele Nederland’?

“In het begin kon ik mijn vinger niet goed leggen op wat mij precies tegenstond en waarom ik mij vaak ontheemd voelde. Maar gaandeweg, na 9/11 en de moord eind 2004 op de filmmaker en ruige denker Theo van Gogh door een moslim van Nederlandse bodem, kreeg ik steeds meer greep op mijn onvermogen om aansluiting bij Nederland te vinden. Wat me tegenstond was die opgezweepte westerse arrogantie, dat gevoel van: wij zijn superieur, zij zijn achterlijk. Dat stuitte en stuit mij tegen de borst. Dat kan ik niet accepteren. Door mijn huwelijk met een Turkse man had ik ervaren hoe diep dat idee van wij zijn beter zit.”

Je kwam twee jaar voor 9/11 terug naar Nederland. Hoe heb je deze gebeurtenis ervaren?

“Ik denk dat ik net als veel anderen pas achteraf grip kreeg op de ontwikkelingen. Er gebeurde zoveel in zo’n korte tijd, zodat je voortdurend achter de feiten aanhobbelde. Je wist intuïtief dat zich een negatieve kanteling in Nederland ontvouwde: we gingen met onze rug naar het multicuturele Nederland staan en wensten terug te keren naar het ongedeelde Nederland van weleer. We werden niet alleen intolerant, we waanden ons superieur. De islam werd afgeschilderd als een religie die de vooruitgang blokkeerde. Als een statische religie, los van context en tijd.”

Je boek komt op een moment dat het islamdebat aan hevigheid afneemt. Deel je deze mening?

“Het werd ook tijd dat we stopten met ons zo mateloos, zo fanatiek en zo defensief over te geven aan dat debat. Maar dat betekent niet dat we moslims nu ook zien als onze gelijken, als Nederlanders. De huidige financiële crisis waarin we zitten, slokt zogenaamd al onze aandacht op. Maar je ziet aan de kliklijn die een partij als de PVV voor Polen heeft opgezet – mensen die overlast bezorgen en onze banen inpikken – dat de haat tegen de ander er diep in zit. De Polen zijn de nieuwe moslims.
Dus structureel is er niets veranderd, alleen de details verschillen. Ik denk dat we anno 2012 naar een nieuw wereldbeeld toe moeten in Nederland. Wat ik beweer in mijn boek Dwars op de Tijdgeest is dat we door voortdurend naar migranten, met of zonder islam, te kijken als de ander, we geen oog hebben voor een van de meest belangrijke ontwikkelingen in het Nederland van het afgelopen decennium: dat deze mensen meer op ons Nederlanders zijn gaan lijken, ook wat betreft de beleving van hun religie, de islam. Mijn boodschap: geef migranten de ruimte om individuen te zijn, sluit volgens mij heel goed aan bij de nieuwe realiteit, die maar geen realiteit mag worden van de ‘witte’ meerderheid. Dat is het nieuwe debat wat mij betreft.”