“Ik koester een opvatting van de pelgrimage als vredesbeweging”

Je hebt tientallen jaren voor vredesorganisaties gewerkt. Wat was voor jou in al die jaren nou het mooiste moment?

“Dat blijft voorlopig de val van de Muur in Berlijn. Het zal geen toeval zijn dat ik me nog steeds aangetrokken voel tot schijnbaar onoplosbare problemen. Ik kan de Muur die Israël heeft gebouwd niet losmaken van die ervaring van 1989. De Muur op de Westbank staat mijn geloof in de weg: dat dit zo niet mag. Ze zal zeker een keer vallen. Muren en hekken van dit soort worden meestal gebouwd door mensen die niet in staat zijn hun verschillen met anderen te relativeren. Dit zien we trouwens ook weer in Europa gebeuren. De wijze waarop paus Franciscus zich met woorden en symbolisch handelen tegen die nieuwe muren verzet, maakt hem tot een man van profetische allure. Pelgrims herkennen dit. Zij zijn de grensgangers van alle eeuwen.”

Waarom dit boek? En: waar komt de titel ‘Kom en zie!’ vandaan?

“Palestijnse christenen deden in 2011 een oproep onder dit motto. Om ons hun werkelijkheid te doen begrijpen, willen ze ons ‘ontvangen als pelgrims die naar ons toekomen om te bidden en een boodschap van vrede, liefde en verzoening te brengen’. Het was ook een reactie op de toeristische pelgrimages waarbij je je oogkleppen mag ophouden. De Palestijnse christenen vinden dat je de feiten en de mensen van dit land moet leren kennen: Palestijnen èn Israëli. Die ‘boodschap’ heeft twee richtingen: je hebt hem bij je, maar je neemt er ook een naar huis. Die boodschap kent beide kanten. Deze pelgrims zijn grensgangers: ze zijn uit op ontmoetingen met zowel Palestijnen als Israëli. Ik kreeg de uitnodiging mee te willen denken over wat een ‘contextuele pelgrimstheologie’ hier zou kunnen inhouden.”

Wat bedoel je met een contextuele theologie?

“Contextuele theologie staat nooit op zichzelf maar voltrekt zich altijd in verbondenheid met mensen die lijden als sociale of etnische groep, vanwege hun gender, hun religie, de plek waar ze leven, hun huidskleur, hun geschiedenis, enzovoort. Situaties dus die roepen om bevrijding. Dat vraagt in Israël en Palestina om grensgangers met een open oog voor het onrecht, zonder dat ze meteen partijgangers moeten worden. De focus van mijn onderzoek richtte zich in de eerste plaats op de vraag wat er op die reizen met zulke pelgrims gebeurt. Die bleken op zoek te zijn naar ‘meervoudige verbondenheid’, zonder neutraal te worden. Dat trof mij.”

Wanneer ben je wel en wanneer ben je geen pelgrim? Wat is pelgrimeren?

“Daar zijn verschillende wetenschappelijke definities op los gelaten. Die laat ik even voor wat ze zijn. Ik wilde met mijn onderzoek vooral een nieuw type pelgrim kunnen aanwijzen, die in het Land rondreist. Ik concludeer nergens dat iemand wel of geen ‘echte’ pelgrim is. Maar ‘pelgrim’ is wel een ander woord voor vreemdeling, vluchteling of migrant, en dat zijn we uiteindelijk allemaal, zei Augustinus. Deze paus zegt het hem bij zijn ontmoetingen met vluchtelingen weer na. Het gaat dus om een fenomeen in voortdurende verandering, waar we  zelf nieuwe lading aan kunnen geven. Palestijnen zijn vreemdelingen en vluchtelingen in eigen land, de Europese joden in het land zijn er de vluchtelingen van weleer.”

Vindt iedereen de benaming ‘pelgrim’ wel zo passend?

“Voor mij is het een geuzennaam. Sommige protestanten vinden het moeilijk zichzelf überhaupt ‘pelgrim’ te noemen. Luther en vooral Calvijn zagen pelgrimages immers als uitwassen en verzetten zich tegen het idee dat je zo de genade van God zou kunnen manipuleren. Daar voel ik wel in mee. Katholieken brengen als Kom en zie! pelgrims vandaag mogelijk eerder de ervaring mee in hun omgaan met de symboliek en het ritueel van de pelgrimage. Denk aan Paus Franciscus en zijn opmerkelijke optreden bij de Muur. Protestanten zouden evenwel hun kritische zin voor gerechtigheid en vrede goed kunnen inbrengen. Denk aan de Pilgrimage of Justice and Peace van de Wereldraad van kerken, maar die ook concreet over pelgrimages naar het onheilige land zou moeten gaan.”

Is het toch niet vaak zo dat pelgrims een soort toeristen zijn?

“Om die vraag draait nog steeds het antropologische debat over de postmoderne pelgrim, een type dat zich vandaag vooral beweegt in de eigen comfortzone om zichzelf te kunnen helen, op adem te komen, enzovoorts. In hoeverre is deze pelgrim ‘al een toerist’ of is hij als toerist ‘ook nog een beetje een pelgrim’? Dat houdt sommige wetenschappers misschien te veel bezig. Kom en zie! pelgrims vertonen die dubbelheid namelijk niet zo. Ze bezoeken juist plaatsen die hen dwingen situaties van spanning, onderdrukking en uitsluiting te onderkennen. De mensen die er leven willen hen deelgenoot maken van hun hoop en wanhoop, dat maakt de habitus van deze nieuwe pelgrims kwalitatief anders. Maar ook het religieus-morele appèl dat daarbij op hen wordt uitgeoefend, en dat ze meenemen naar huis, maakt het verschil.”

Waren Jezus en Paulus pelgrims?

“Het woord ‘pelgrim’ komt in de Bijbel maar één keer voor, ‘pelgrimeren’ helemaal niet. Peregrinus is Latijns voor vreemdeling. Augustinus vond dat alle christenen peregrini zijn. Zij horen zich daarom aan vreemdelingen en vluchtelingen te spiegelen. Hij gebruikt het begrip wel 800 keer. Jezus en Paulus gingen met de grote joodse feesten naar de Tempel, dat waren misschien ‘pelgrimages’ voor ze die naam kregen, maar in een nog  gesloten religieus circuit. Er kwam een einde aan, toen hun weg niet meer náár Jeruzalem liep, maar Jeruzalem uìt ging om de Goede Boodschap te brengen overal waar die nodig is. Jezus laatste gang naar Jeruzalem markeert voor mij niet voor niets het begin van de weg van Paulus en andere leerlingen de wereld in. De ‘herinnering’ dat we vreemdelingen in Egypte waren, geldt sindsdien niet alleen de joden, maar spreekt alle mensen en volkeren in hun geweten aan.”

Je bent op zoek naar nieuwe vormen van pelgrimeren, met name naar het Heilige Land. Zou de vernieuwing ‘m kunnen zitten in het overstijgen van politieke/religieuze discussies en/of ‘meervoudige religieuze verbondenheid?

“Ik heb in mijn boek bestaande pelgrimstheorieën uitgekamd en negen theoretische kenmerken gevonden die je op een groep Kom en zie! pelgrims kan toepassen. Bijvoorbeeld: ze zijn niet neutraal, maar daarom nog geen partijgangers; ze gaan geen gebaande pelgrimswegen, maar zijn wel religieus geïnspireerd, enzovoorts. Ik heb een groep van 15 van zulke pelgrims vooraf, tijdens en na een dergelijke reis intensief gevolgd. Ik noteerde bijvoorbeeld hun behoefte om Palestijnse èn Israëlische mensenrechtenactivisten te ontmoeten, hun bereidheid ook om oude theologische denkbeelden te toetsen en te herzien, enzovoorts. Hun weg was er meer één van oefeningen van geloof, hoop en liefde, waar de dodende wanhoop dagelijks op de loer ligt. Daardoor veranderden ze en werden ze zelf morele onderzoekers en gidsen. Meervoudig verbonden: ja. Maar juist niet om iets te overstijgen, wel om diepgang te krijgen.”

Ga je binnenkort weer een pelgrimsreis maken?

“Ja, maar dit keer niet als ‘nieuwe pelgrim’… Mijn vrouw en ik gaan deze zomer de Via Ignaciano fietsen: van Loyola in Baskenland naar Montserrat bij Barcelona. Ignatius die zichzelf ‘de pelgrim’ noemde, liep die weg nadat hij het militaire bedrijf vaarwel had gezegd. Later wilde hij zich in Jeruzalem vestigen, dichtbij de heilige plaatsen om daar ‘de zielen te helpen’. De Franciscanen konden dat zelf wel af en stuurden hem terug. Ignatius realiseerde zich toen, net als Paulus, dat zijn pelgrimsweg niet náár Jeruzalem loopt, maar Jeruzalem uìt. Dat heeft ook zijn volgelingen ‘naar de einden der aarde’ gebracht. Kom en zie! pelgrims worden geroepen, om met hún boodschap een zelfde beweging te maken: kom, zie en verander… daarna moet je de wereld in.”

Eerder gaf Leonie van Staveren aan op Nieuwwij.nl dat ze een pelgrimsherberg wil beginnen. Wat vind je van haar initiatief?

“Goed natuurlijk. Ik ben zelf in 2005 vanaf huis naar Santiago gefietst, een heilzame rite de passage om na te denken over mijn derde levensfase. Ik herinner me dat ik daarna wel even met het idee speelde om ook zoiets op te zetten, en in een refugio Santiago-pelgrims vluchtelingen te laten ontmoeten. ‘Pelgrims naar een menswaardig bestaan’, zoals de bevrijdingstheoloog José Beozzo vluchtelingen in de jaren ’90 al noemde, zouden een seizoen lang kunnen zorgen voor passerende ‘postmoderne pelgrims’, om hen eens hún verhaal te vertellen. Het idee was confronterend bedoeld, en is misschien nog wel zinvoller dan toen. Ik koester een opvatting van de pelgrimage als vredesbeweging.”

Wat zeg je tegen gidsen en reisbureaus die in het Heilige Land nog de gebaande paden gaan?

“Verander mee, laat zien dat je over de kwaliteiten beschikt om ook programma’s te maken die niet stilstaan in een religieus openluchtmuseum alleen, maar die mensen ook de ogen helpt openen voor het onrecht om hen heen en voor mensen die daarin moeten leven. Als ze het boek lezen, weten ze bij wie ze de kunst kunnen afkijken.”