Zinnig Noord is een pioniersplek van de Protestantse Kerk Nederland. Ze werken veel samen met kunstenaars en mensen die een ander geloof aanhangen. Hoe zijn jullie met elkaar in contact gekomen?
“Ron Bunzl, die samenwerkt met Zinnig Noord, ken ik als regisseur. Hij heeft een evenement gemaakt over de verhalen van oude Lombokbewoners (Lombok is een wijk in Utrecht, red.). Ik was één van die mensen. Zelf ben ik een zingende, schrijvende en creatieve rabbijn. Je kunt je wel voorstellen hoe dat klikte met de kunstenaar Ron. Hij leidt samen met Jonatan Bartling de storytelling circle van Zinnig Noord en vroeg me mee te werken. Zingen, schrijven, vertellen zit me in het bloed. Ook de interreligieuze dialoog voeren vind ik zeer belangrijk. Dus, ja, ik werk mee. 12 november zal ik de storytelling workshop inleiden. Ik kijk er naar uit.”
Je praat met een Engels accent. Wat is je levensverhaal?
“Ik ben geborgen in Israël. Mijn voorouders waren Poolse chassidim. In het chassidism spelen verhalen en muziek een belangrijk rol. Dat biedt spirituele en emotionele voeding. Ik groeide op in Israël, maar wilde de wereld zien. Ik had familie in de Verenigde Staten wonen en vertrok naar New York. Daar heb ik dit Engelse accent opgepikt.
Nederland leerde ik kennen doordat we van onze Engelse docent, die een Nederlander was, moesten corresponderen met iemand in het buitenland. Mijn penvriendin werd Anna uit Maastricht. Zij was bezig met kunstschilderen, ik met muziek. Het klikte dus en we hebben nog steeds contact.
Door de contact met haar, kreeg ik belangstelling voor de Nederlandse taal en cultuur. Ik kwam naar Nederland en leefde hier samen met een Nederlandse man. Toen ik weer alleen was, hielden omstandigheden mij in Nederland. Het is mijn droom om naar Israël terug te keren. Of dat gaat lukken is maar de vraag. Op dit moment heerst er een moeilijke economische situatie. Maar het zijn mijn roots; die blijven trekken.
Waarom zijn die roots en de verhalen daarover zo belangrijk voor ons?
“Verhalen zijn de aarde waar je op groeit. Verhalen blijven hangen; theorieën niet. Dat komt doordat ze ons een ervaring vertellen, ze ons iets laten ervaren, terwijl een theorie niet de ervaring aanspreekt, maar alleen het verstand.
Het verhaal van de uittocht uit Egypte, het exodusverhaal, illustreert dit goed. Het heeft geen zin om je af te vragen of het wel of niet een waargebeurd verhaal is. Waren er echt tien plagen in Egypte? Werd de zee echt gesplitst? We weten het niet. Maar het verhaal leeft in ons. Het is een mythe die ons vertrouwen in de bevrijding uit onze slavernij voedt. En we kunnen van zoveel zaken een slaaf worden. Van werk, geld, de telefoon…
In het jodendom is vrijheid essentieel. Vandaar dat het exodusverhaal ook diep in ons leeft. Die vrijheid is niet vanzelfsprekend. We moeten er voor vechten en haar bewaken. Als we de vrijheid hebben, dan moeten we die koesteren.
Dat de vrijheid voor ons zo essentieel is, wordt deels gevoed door de ongegronde haat tegen de joden en de vervolgingen die er door de eeuwen heen hebben plaatsgevonden.
Maar buiten dat; wij geloven dat de Thora er is voor de hele mensheid. Wij, als het uitverkoren volk en als vrije mensen, moeten de verantwoordelijkheid nemen om de Thora uit te dragen. Vrijheid en verantwoordelijkheid horen onlosmakelijk bij elkaar. Omdat wij vrij zijn, moeten we onze verantwoordelijkheid nemen. Als we verantwoordelijkheid dragen, moeten we vrij zijn. Die vrijheid is nooit onbegrensd, want onbegrensde vrijheid kent geen verantwoordelijke meer. Dat past niet binnen onze ethische opvatting. De kern van onze ethiek is dat je je naaste lief hebt als jezelf. Het roept ons op tot integer gedrag tussen mensen.”
Een andere rode draad in jouw verhaal is het feminisme. Je bent de eerste vrouwelijke rabbijn van de liberale joodse gemeenschap in Utrecht. Hoe is dat?
“Toen ik in 2003 begon met de studie om rabbijn te worden, kende mijn lichting vier vrouwen en één man. Ik denk dat het rabbinaat door de vrouwelijke rabbijnen zachter is geworden. Er wordt wat soepeler met regels omgegaan; we hebben een andere manier van handelen. Ik kan dit niet met harde argumenten onderbouwen, maar ik denk dat zachtheid toch een meer vrouwelijke eigenschap is en dat mannen eerder geneigd zijn zaken rationeel te benaderen.”
Je zet je ook in voor de interreligieuze dialoog. Hoe voer jij deze dialoog?
“In de Utrechtse wijk Lombok hebben we een kleine dialooggroep samengesteld uit mensen van de Turkse en de Marokkaanse moskee, de katholieke en protestante kerk en de liberale synagoge. Elk jaar houden we in september met zijn allen een vredesdienst. Tijdens een van die diensten werd ik geraakt door een groep dansers van de Turkse moskee. Ze nodigden iedereen uit om mee te dansen en zo vormden we met zijn allen een dansende cirkel. Dat gaf een sterk gevoel van verbondenheid.
Wat we doen in Lombok is maar klein. Toch moet het daar beginnen. Dat kleine wat we doen is als een klein lichtje. Ook al is het een klein lichtje, als je dat lichtje in een donkere kamer op een standaard plaatst, is het licht overal in de kamer. Dit is de hoop die ik heb: dat het kleine dat we hier doen om met elkaar in contact te komen en samen te leven, uitstraalt.”
Hoe houden we die hoop vast?
“Rabbijn Jonathan Sacks uit Engeland, zei: ‘een volk dat, of een mens die kan bidden, is iemand die ook in de duisterste nacht van de ziel nooit de hoop zal verliezen.’ Dit geeft veel moed. Geloven is niet altijd makkelijk, omdat we zo rationeel zijn ingesteld, maar ook oorlogen en ander ellende in de wereld laten de moed zakken.
Het vervelendste is echter misschien wel dat we dansen rond het gouden kalf en geloven in het verhaal van de kleren van de keizer. We hebben zoveel afgoden gecreëerd waarvan geld wel de grootste is. Geld is ons gouden kalf geworden. En we doen steeds maar alsof alles goed gaat. Van de buitenkant zien alle levens er fantastisch uit. Maar het gaat helemaal niet goed. Het nieuws is verschrikkelijk. Mensen hebben niet alleen maar een schitterend leven. Dit is het verhaal van de nieuwe kleren van de keizer. Ik heb hier geen oplossing voor. Ik voel me machteloos. Maar ik voel wel dat het niet klopt; dat het zo niet goed is.”
René Grotenhuis, o.a. auteur van Van macht ontdaan. De betekenis van christelijk geloof voor de wereld van vandaag, stelt dat dit onder andere komt doordat wij alleen nog in het heden leven en geen belang hechten aan de geschiedenis van onze voorouders.
“Dat is één manier om ernaar te kijken. In het jodendom zijn we close met de geschiedenis. Wij geloven dat we geboren zijn om te leven. We staan volop in het nu, maar de geschiedenis laat ons zien waar we vandaan komen en waar we naar toe gaan. We geloven dat we een verantwoordelijkheid hebben voor de wereld. Het is ons juk die verantwoordelijkheid te dragen. Daar hebben we iets buiten onszelf bij nodig. Dan kom ik uit bij God die zowel buiten als in ons is.”
Wie of wat is God?
“Wat typisch is voor de joden is dat we het Jodendom ‘niet analyseren, maar bidden. Dat we niet filosoferen, maar zingen. Dat we niet over God spreken, maar met God’, zegt Rabbijn Sacks. We kennen wel zeventig namen voor God. Het zijn er zoveel, omdat we niet weten wie of wat het is. Mij spreekt de Hebreeuwse naam uit de kabbala: MI (‘Wie’) aan. Het laat volkomen in het midden wat God is. God is geen persoon, maar een abstractie, een kracht. We weten het niet. God is te groot om te bevatten. Het is een mysterie.”
En dan staat er bij de Schouwburg een gouden kalf buiten. Wat voor een reactie roept dat bij je op?
“Het verhaal van het gouden kalf is dat mensen God willen vatten. Dat er een gouden kalf bij de Schouwburg staat is ironisch. Ze doen alsof ze zelf God zijn. Het is zo respectloos. We zouden dat eens onder de aandacht moeten brengen.”
Maar laten we positief afsluiten.
“Inderdaad. Laten we positief blijven denken. We moeten vertrouwen in elkaar hebben, erop vertrouwen dat iedereen handelt vanuit de intentie zoals hij zelf ook behandeld zou willen worden. Natuurlijk wordt dit vertrouwen geschonden, dat doe ik zelf ook wel eens. Dan word ik teruggeroepen door de Kracht en buig ik het hoofd hiervoor. Desondanks blijf ik vertrouwen.”
