Manu Keirse: “Geef leven aan het sterven”

Kijk maar eens naar de jongeren die het laatste jaar van de middelbare school doen. Zij kunnen in deze tijd niet de normale afscheidsrituelen doormaken. Zij zijn heel wat kwijt, ook omdat ze niet in gezelschap mogen vertoeven. Stervenden moeten misschien wel de kostbaarste dagen van hun leven zonder hun hele familie doorbrengen. Ik heb veel respect voor de virologen. Zij zijn ten strijde getrokken tegen een virus op het biologische vlak, maar een virus wordt verspreid door menselijk gedrag en dat is psychologisch en sociaal. De maatregelen zijn ingegeven door angst, maar angst is gevaarlijker dan het virus zelf.”

Hebben we meer last van een angstvirus dan van een coronavirus?
“Ja, je voegt een extra dimensie aan het verlies toe als je mensen in deze tijd een aantal dingen ontneemt uit angst en waar ze de zin en betekenis niet volledig van verstaan. Bij een uitvaart mogen een beperkt aantal mensen aanwezig zijn. Als je naar een aula kijkt van een uitvaartverzorger of een kerkgebouw dan is het heel goed mogelijk dat er vijftig mensen aanwezig zijn met voldoende afstand. Waarom laat men het niet aan de wijsheid van de mensen zelf over om rekening te houden met een aantal zaken?
De betekenis van een uitvaartritueel is om aan het persoonlijke afscheid een maatschappelijke, gemeenschappelijke dimensie te verlenen. Bij de uitvaart van mijn moeder was bijna het hele dorp aanwezig, zij was een heel sociaal figuur die altijd voor iedereen klaarstond. Het geeft een enorme troost om te zien hoe iemand gedragen wordt door de hele gemeenschap.”

U spreekt altijd over rouwtaken, wat heeft deze crisis voor invloed op die rouwtaken?
“Verlies ervaren is mentale, psychologische en lichamelijk rouwarbeid verrichten. Die arbeid bestaat uit vier taken. De eerste taak is het onder ogen zien van de werkelijkheid van het verlies. Daarvoor is de confrontatie met die werkelijkheid heel belangrijk. Een vrouw vertelde mij dat ze vanwege het besmettingsgevaar afscheid moest nemen van een gesloten kist. Het enige bewijs dat ze had dat haar vader in de kist lag was een zak met kleren. Ze mocht hem niet eens meer zien. Zowel in Nederland als in België is deze maatregel op verschillende plaatsen toegepast. Covid-19 wordt overgebracht door druppeltjes, niezen en hoesten. Ik heb nog nooit een overledene zien niezen en hoesten. Dat toont hoe angst tot absurde maatregelen kan leiden.”

Wat is het gevolg daarvan?
“Het is een complicatie voor de rouwbeleving nadien als de werkelijkheid op deze manier in belangrijke mate ontnomen wordt. Door de beperkte kans om er bij te zijn wordt het langzaam sterven vervangen door een haastig sterven. Je ziet een stervende geleidelijk achteruitgaan als je elke dag bij hem of haar komt. Het sterven krijgt een hele andere vorm als je alleen mag komen op het laatste moment.
Als je de werkelijkheid van de dood onder ogen ziet, sta je voor de tweede taak en dat is het ervaren van de pijn van het verlies. Je moet die pijn kunnen delen met anderen en je moet je emoties kunnen uiten. Maar ook dit is weer moeilijk door de maatregelen. Ik denk hierbij aan een echtpaar wiens dochtertje van negen aan leukemie is gestorven in de afgelopen periode. De andere kinderen waren thuis, omdat de scholen gesloten waren. Je zou kunnen zeggen dat dit dan een heel intiem moment is voor dat gezin, maar die kinderen worden de hele dag geconfronteerd met het verdriet van hun ouders. Zij missen het traject wat ze met vriendjes kunnen afleggen om hun verhaal te delen en de rituelen op school die hen daarbij kunnen helpen.”

En de andere rouwtaken?
“De derde rouwtaak is je aanpassen aan de wereld na het verlies. Door te luisteren naar het verhaal van mensen help je hen om op verhaal te komen, maar wie heb je om te verhalen als je sociale contacten worden afgesloten?
De vierde taak is het opnieuw leren genieten van het leven en herinneringen levendig bewaren. Het gaat hierbij niet alleen over hoe hij of zij geleefd heeft, maar ook over hoe de uitvaart verlopen is en de bemoediging die je van mensen hebt gekregen. Dit zijn dingen die ons worden ontnomen door de beperkingen van deze tijd. Maar laten we ook realistisch zijn, ook buiten coronatijd benutten mensen niet altijd de kansen die er zijn. Deze tijd kan wel ineens een leemte doen voelen die van grote waarde kan zijn in de samenleving van de toekomst.

De angst van mensen voor corona is dat je er aan kunt doodgaan. We hebben de dood ineens herontdekt, want die was hier en daar verdwenen uit onze Westerse samenleving. Maar er sterven niet zoveel mensen aan corona. Er sterven vooral ouderen die al verzwakt waren door dieperliggende pathologie. We zien elke dag die dreigende cijfers en het positieve daarvan is dat het mensen bewust heeft gemaakt van het feit dat de dood bij het leven hoort. Dat besef kan de kwaliteit van ons leven in belangrijke mate bevorderen. Mijn pleidooi is dat mensen moeten leven met de dood voor ogen. Je gaat andere accenten leggen als je beseft dat het leven tijdelijk is.”

Dat taboe op de dood, we kijken er het liefste voor weg, wat kan ons helpen om er meer bij stil te staan?
“De periode van sterven kunnen we intens benutten, zodat het ons leven en zingeving brengt. Een moeder die kanker had, zei tegen mij: ‘Ik zal en moet genezen, ik ben nog maar 34 jaar en ik heb vier jonge kinderen’.

Ik heb tegen haar gezegd: ‘Het is goed dat je vecht om te genezen, maar aan deze ziekte zul je doodgaan. Koop cadeautjes voor je kinderen voor toekomstige belangrijke gebeurtenissen in hun leven, schrijf er een brief bij en doe ze in een doos. Maar vooral, zeg regelmatig tegen je kinderen dat je altijd van hen hebt gehouden en altijd van ze zult blijven houden. Op die manier kun je altijd een moeder blijven voor hen wat er ook mag gebeuren’. Tien maanden later is die vrouw gestorven. Ze had dozen gemaakt voor haar man en kinderen. Mijn laatste woorden tegen haar waren: ‘Je hebt waarschijnlijk meer liefde meegegeven in die tien maanden dan veel mensen in een leven dat dubbel zo lang duurt. Dit zullen je kinderen nooit vergeten. Zo blijf je leven in de herinnering van je kinderen en toekomstige klein- en achterkleinkinderen’. Zorg dus dat iemand prachtige herinneringen heeft.

Heel vaak wordt er gevraagd aan mensen: ‘Heb je dit nu nog niet verwerkt?’ Ik spreek liever van verlies overleven. Je neemt iemand die je dierbaar is geweest je verdere leven met je mee. Een kind vertelde mij dat hij bij het graf van zijn vader zijn schoolrapport heeft voorgelezen en dat zijn vader heel tevreden was. Dan zie ik bij menigeen de wenkbrauwen fronsen. Maar ik denk: ‘Natuurlijk, dat kind kan zich zo voorstellen hoe zijn vader daar op gereageerd zou hebben’. Wij blijven zonen en dochters van onze ouders en kleinkinderen van onze grootouders, ze spelen nog altijd een rol ook al zijn ze allang dood.”

Hebben wij hier een collectieve verantwoordelijkheid in?
“Ja. We moeten daarbij niet kijken naar de leeftijd van iemand die gestorven is, maar naar de leegte die mensen ervaren. Welk soort partner, ouder, grootouder, broer of zus is diegene geweest? We kunnen elkaar helpen door deze vragen aan elkaar te stellen. Geen mens is zichzelf genoeg. Ieder mens heeft anderen nodig om te bestaan en zijn leven zin te geven. Laten we werken aan meelevende gemeenschappen waarin we leren om er voor elkaar te zijn en ons met elkaar verbinden. Dat zal ook leiden tot meer maatschappelijke erkenning van rouw en verlies en tot minder eenzaamheid en een grotere betrokkenheid bij elkaar.”

Wat is daarvoor nodig?
“Dat heeft te maken met opvoeding en de waarden die je meekrijgt. Toen ik als achttienjarige naar de universiteit ging om te studeren kreeg ik de volgende boodschap van mijn ouders mee: ‘Vergeet niet vanwaar je komt, maar sta ter beschikking van de gemeenschap’. Dat heeft mij ertoe aangezet om wetenschap te vertalen in een bevattelijke taal voor een breder publiek. Die attitude zouden we er van jongs af aan in moeten hameren. Je kunt intelligente kinderen apart in een klas bij elkaar zetten, zodat ze met elkaar kunnen wedijveren wie de beste is, maar ze kunnen ook andere kinderen helpen die het anders niet zouden redden.

Mijn eerste levensles over verlies en verdriet leerde ik in de eerste klas van de basisschool waarin een jongen zat die de eerste klas moest overdoen. Dat is een moeilijke ervaring voor kinderen om mee te maken, ze zien al hun vriendjes vertrekken naar de volgende klas en ze blijven alleen achter. Maar deze jongen werd door de warmte waarmee de meester hem op de kaart zette, bij ons opgenomen in de klas. Zo leer je kinderen in het dagdagelijkse hoe verbondenheid belangrijk en betekenisvol is.”

Kan rouwen ook verbinden over afstand heen?
“Je kunt vanuit de hele wereld verbonden zijn met elkaar. Mensen die in Australië wonen, kunnen aanwezig zijn bij de uitvaartviering via de hedendaagse digitale screeningsmethoden. Ik noem dat sterven en rouwen op het internet. Van een moslimgemeenschap in Antwerpen hoorde ik dat ze een overledene naar het land van herkomst hebben kunnen overbrengen en dat ze van hieruit via Skype de begrafenis konden meemaken. Daardoor konden meer mensen het meemaken dan dat er mensen naar Marokko hadden kunnen afreizen.”

Kerkelijke bindingen worden steeds minder, ziet u dat er nieuwe rituelen ontstaan?
“Het is vaak niet meer de kerk die de mensen zinvolle antwoorden kan bieden. Ik probeer mensen uit te nodigen om te kijken wat we aan nieuwe rituelen kunnen vinden. Bijvoorbeeld: plant een boom in je tuin ter nagedachtenis aan iemand en kom met een aantal mensen bijeen rondom die boom. Maak een boswandeling op de verjaardag van een overlijden of doe iets met kunst. Er zijn in deze coronatijd in België op diverse plekken troostplekken gecreëerd waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Al deze dingen zijn gemeenschapsvormend.”

Wat is uw belangrijkste advies aan de omgeving van mensen die rouwen?
“Ga naar de mensen toe en luister, als je goed geluisterd hebt, luister dan nog eens en als je dat gedaan hebt, probeer dan nog eens te luisteren. Dat vraagt om een intensiteit van aanwezigheid. Voor mij betekent dat dat je mensen leert om getuige te zijn van het verdriet van mensen in plaats van de richting te willen bepalen. Getuige zijn betekent dat je meer observeert dan doet, meer luistert dan spreekt. In het luisteren en getuige zijn bevestig je de waardigheid en de autonomie van de rouwende. Mensen die iemand of iets verliezen in hun leven zijn een stuk kwijt. Door mensen te bevestigen help je hen opnieuw zichzelf te zijn en te herstellen van wat er verloren is gegaan.”