Mensen inspireren met eigentijdse iconen

Wie is Anne-Marie van der Wilt?

“Ik ben beeldend kunstenaar en theoloog en sinds 2013 predikant in de Protestantse Kerk. In mijn werk komen beide vakgebieden samen. In het jaar dat ik predikant werd, kwam ook mijn eerste boek uit, Zin in Kleur. Ik werk voor kerken, maar ook ziekenhuizen, verzorgingshuizen en huizen van bewaring.”

Hoe verhoud je je tot de klassieke iconentraditie? Wat is je eigen positie in deze traditie?

“Iconen worden van oudsher geschilderd volgens voorbeelden, prototypen, die zijn vastgelegd door de kerkvaders. In principe mogen deze vastgelegde beelden niet worden veranderd. In de verbeelding is de leer van de kerk verankerd. Door voorbeeldboeken te gebruiken wilde men de eeuwigheidswaarde van iconen veiligstellen. Men deed dit door personen en heilsgebeurtenissen herkenbaar weer te geven door bijvoorbeeld een heilige altijd in dezelfde kleur te verbeelden. Daardoor was het voor de kijker duidelijk wie er op de icoon was afgebeeld. Ook hebben heiligen meestal een attribuut waar je ze aan kunt herkennen. Zo heeft Petrus meestal twee sleutels als attribuut, als symbool dat hij de hemelpoort kan openen (Matteüs 16:19).

Ondanks de strenge kerkelijke voorschriften zien we dat er in de vormgeving ruimte bleek voor interpretatie en eigen accenten. Na de ondergang van het Byzantijnse rijk in 1453 werd er in de oosterse traditie minder rigide vastgehouden aan strenge kerkelijke voorschriften waardoor er meer ruimte kwam voor de eigen creativiteit van de kunstenaar.

In de loop van de tijd zien we veranderingen optreden wanneer er een kruisbestuiving plaatsvindt tussen stijlen en culturen. Hieruit blijkt dat de iconentraditie niet statisch is. Dat blijkt ook uit het materiaalgebruik. Iconen beperken zich niet tot uit hout beschilderde exemplaren met eitempera zoals ze het meest bekend zijn. Al vanaf de vroege traditie zijn er ook iconen van emaille, metaal, brons, ivoor, glasmozaïek en textiel.

Naast klassieke iconen zijn er kunstenaars die moderne iconen maken. Naar mijn idee is het mogelijk dat beide manieren van icoonkunst naast elkaar bestaan: zowel de klassieke manier gebaseerd op de voorbeeldboeken én een manier die daarop geïnspireerd is en zich modern noemt. Wat mij betreft dient een moderne interpretatie altijd met veel zorgvuldigheid en eerbied omgeven te worden. In mijn werk kies ik er nadrukkelijk voor om de iconen eigentijds te noemen waarmee ik aangeef dat ze zijn geïnspireerd op de klassieke traditie, maar op een moderne manier zijn vormgegeven.

Een icoon maken is niet iets wat je zomaar doet. Het proces is omgeven met eerbied voor degene die je wilt verbeelden. Iconen zijn van oudsher gebaseerd op Bijbelteksten. Voor mij is het van belang om de Bijbeltekst niet alleen via het hoofd te laten spreken maar ook via het hart door middel van meditatie bij een tekst. Van daaruit krijg ik de inspiratie en komt een eigentijdse icoon tot stand. Of het gaat om het maken van een klassieke of een eigentijdse icoon maakt voor de voorbereiding niet uit.
Bij het maken van de eigentijdse iconen vind ik het van belang om met de klassieke traditie in gesprek te gaan. Vervolgens vind ik het een uitdaging om met respect en in de lijn met de traditie, haar symboliek en kleurgebruik te komen tot het vervaardigen van moderne iconen die net als de klassieke iconen willen uitnodigen tot gebed, meditatie en verstilling.”

Waar komt je fascinatie of passie voor iconen vandaan? Hoe is je verlangen ontstaan om eigentijdse iconen te maken?

“Mijn eerste kennismaking met iconen was toen ik een jaar of vijftien was. Samen met mijn moeder bezocht ik een tentoonstelling. Volkomen blanco werd ik binnengeleid in de wereld van iconen. Meteen werd ik geraakt door de iconen. Allereerst troffen mij de mooie, warme kleuren in combinatie met het goud. Ik herinner mij nog goed dat de iconen die ogenschijnlijk eenvoudig oogden mij het meest raakten. Juist in die eenvoud gebeurde er iets, sprak de icoon mij aan. De kleuren, het niet natuurgetrouwe, het Licht, het goud nodigde mij uit tot verstilling waardoor mijn hart zich kon openen.

Op deze jonge leeftijd besefte ik dat iconen te maken hebben met het mysterie van het christelijk geloof. Dit inzicht zou verdiept worden toen ik op negentien jarige leeftijd een rondreis door Griekenland en Macedonië maakte en vele kerken en kloosters heb bezocht. Daar heb ik mijn eerste icoon gekocht in Kalambaka.

Later raakte ik zeer geïnspireerd door de prachtige glasmozaïeken in het Italiaanse Ravenna. In deze stad is de Byzantijnse kunst die bestaat uit iconen, fresco’s en glasmozaïeken uit het vroege christendom bewaard gebleven.

Een jaar of acht geleden was ik op vakantie op Kreta en bezocht het prachtige stadje Agios Nicolaos aan de kust. In een drukke winkelstraat stond ik plotseling oog in oog met een iconenatelier. Een Grieks-orthodoxe priester was daar aan het werk. Mijn oog viel direct op een icoon waarvan ik wist dat deze niet volgens een vaststaand prototype was geschilderd.

Mijn vermoeden leek te kloppen, het bleek Jezus in de hof van Getsemane te zijn. Ook deze icoon sprak direct tot mijn hart. Met de priester besprak ik het bijzondere van deze icoon. Hij vertelde mij dat hoewel hij deze icoon niet had geschilderd volgens het vaststaande prototype, het wel volgens de gebruikelijke orthodoxe regels was. Dit was te zien aan de kleuren en beeldtaal.

Ik was onder de indruk en de icoon bleef op mijn netvlies staan. Even later liep ik door de winkelstraat en merkte dat ik tranen op mijn wang voelde. Ik ben teruggegaan naar de winkel en heb de icoon gekocht. Tot op heden heb ik daar nooit spijt van gehad. In de periode daarna ben ik mij meer en meer gaan verdiepen in de geschiedenis van iconen en haar symboliek. Ook kwam ik in aanraking met christelijke meditatie dat een belangrijke rol kreeg in mijn leven. Gaandeweg ontstond het verlangen om eigentijdse iconen te maken.”

Kun je iets vertellen over je nieuwe boek Verwonderd door Licht. Waarom heb je het geschreven? Heb je een missie?

“In de afgelopen jaren zijn mijn iconen vaak geëxposeerd en kreeg ik bijzondere reacties van mensen. Regelmatig heb ik lezingen gehouden over de iconen en stonden ze centraal in een kerkdienst. Vaak kwam de vraag naar een boek over de iconen met ook de mogelijkheid om te mediteren bij de iconen. In dit boek wil ik een brug slaan tussen de iconen en haar oude traditie naar het leven van mensen nu. Bijbelverhalen op zo’n manier verbeelden dat het mensen uitnodigt om de verhalen met nieuwe ogen te bekijken. Ik hoop het verlangen bij mensen aan te wakkeren naar iets van het mysterie, de mystiek van het christelijk geloof. Ik hoop dat mijn eigentijdse iconen mensen raken in hun hart en ziel.”

Ervaar je een toenemende belangstelling voor iconen?

“We leven in een overprikkelde tijd waarin veel mensen op zoek zijn naar rust en verstilling. Velen komen terecht bij oosterse tradities of uitingen daarvan in yoga, mindfulness of een tijdschrift als Happinez. Mensen zoeken de verdieping, verstilling en inspiratie vaak buiten het christelijk geloof, terwijl het christelijk geloof zelf zoveel inhoud en rijkdom heeft in de Bijbel en haar rijke traditie. Iconen zijn daar een uiting van.

Iconen bieden mogelijkheid tot verstilling, gebed en meditatie. De laatste jaren staan ze meer in de belangstelling. Het valt mij op dat ook mensen die geen christelijke achtergrond hebben geboeid zijn door de eigentijdse iconen.”

Wat was je beweegreden om de eerste Kruisweg te maken in een Protestantse Kerk? Wat roept dit op?

“Van de oecumenische gemeenschap Open Hof in Rotterdam Ommoord kreeg ik de opdracht om veertien eigentijdse kruiswegstaties te maken in de stijl van mijn moderne iconen. Het was hun wens om een kruisweg te maken die aansluit bij de beleving van de mensen van nu. Bij het geven van deze opdracht weken zij af van de klassieke veertien staties die het meest gebruikelijk zijn in de rooms-katholieke kerk na 1741. De keuze die door hen is gemaakt is meer in de lijn van de traditie van de oosters-orthodoxe kerk. Daar zien we over het algemeen een breder palet aan staties die allemaal gebaseerd zijn op evangelieverhalen. De Kruisweg is in september 2021 in gebruik genomen en ingezegend. Van veel mensen hoor ik positieve reacties. De Kruisweg geeft aanleiding tot goede gesprekken en verdieping.”

Vind je dat kunst, dat beelden, een autonome plaats in de kerk verdienen? Welke rol kan kunst in de kerk hebben?  

“In de laatste decennia zijn er ontwikkelingen dat kerk en kunst toenadering tot elkaar zoeken. Het is mij opgevallen dat hierbij vooral sprake is van kunst die autonoom wil zijn ten aanzien van kerk en geloof. Op zichzelf een prima uitgangspunt maar vaak wordt deze kunst als vervreemdend ervaren in kerken, omdat bij veel kunst vooral de nadruk ligt op het schokkerend effect.

Het schokkerend effect van kunst is slechts één dimensie van kunst. Op zichzelf niet onbelangrijk, maar het is de vraag of deze kunstuiting wel de meest geschikte is om toenadering tot de kerk te vinden. Kunst met een schokkerend effect kan zinvol zijn wanneer deze van tijdelijke aard is en aansluiting vindt bij thema’s die centraal staan op dat moment in de kerk. Wanneer het gaat om de aankoop van een kunstwerk van blijvende aard, pleit ik voor kunst met een bezinnend of meditatief karakter. Met klem benadruk ik dat deze vorm van kunst geen decoratie mag zijn, maar een autonome plaats in de kerk verdient.

In mijn eigen ervaring met het ontwerpen en maken van onder meer liturgische kleden (paramenten) en andere kunstwerken, heb ik gemerkt dat veel mensen in de kerk open staan voor vormen van kunst, waarbij ruimte is voor bezinning en meditatie. Opvallend is dat deze mensen te vinden zijn in alle geledingen van de kerk, en zeker de groep jongeren niet uitsluit.

Boeiend vind ik het om te zien welke rol kunst kan hebben in het beter verstaan van Bijbel en traditie, liturgie en liturgisch jaar. Mijns inziens is het nodig dat er in onze moderne samenleving meer dan ooit een vertaalslag gemaakt wordt tussen Bijbel, traditie, liturgie, liturgisch jaar en onze ervaringen in het dagelijks leven.”