Harry Pals deed na een gereformeerde opvoeding zijn theologiestudie in Kampen, Groningen en Amsterdam (UvA). Zijn eerst baan was bij de Doopsgezinde Vredesgroep, daarna was hij 35 jaar pastor (dominee) vanuit de Protestantse Kerk. “Sinds 2018 ben ik met pensioen,” zegt hij. “Nog steeds ben ik actief in de vredesbeweging, onder meer als voorzitter van de theologische werkgroep van Kerk en Vrede. Daarnaast ben ik actief als pleegzorgvader.”
Ook Henk Baars is sinds 2018 met pensioen. Hij studeerde theologie aan de Katholieke Theologische Hogeschool Amsterdam en werd bedrijfspastor bij onder meer Hoogovens en later in Amsterdam. Vervolgens was hij kerkelijk opbouwwerker in het dekenaat Haarlem en daarna manager Buurt en Kerkwerk bij STEK in Den Haag. “Nu ben ik vicevoorzitter van Voedselbank Haaglanden, voorzitter van Kerk en Vrede en voorganger in de Haagse Dominicus.”
Waarom zijn jullie destijds lid geworden van Kerk en Vrede?
Pals: “Ik herinner me nog mijn ‘bekering’, toen ik als 16-jarige braaf gereformeerde scholier ’s morgens op weg naar school was. Al fietsend dacht ik opeens: stel dat de Amerikanen in Vietnam alleen hun eigen belangen verdedigen? Toen klopte alles wat ik wist, ik greep naar de boeken van Martin Luther King, werd vredesactivist en dienstweigeraar.”
Ook Baars was er al vroeg bij: “Op het kleinseminarie Leeuwenhorst wilde ik al dienstweigeren, maar dat hoefde niet vanwege ‘geestelijk ambt’. Ik werd later gevraagd als bestuurslid en werd uiteindelijk voorzitter van Kerk en Vrede. Mijn vader moest vechten in 1940 in Rotterdam en had grote moeite met de gebeurtenissen toen. Dat gaf mij veel indrukken mee dat geweld afschuwelijk is en niets oplost.”
Zijn inzichten van een grondlegger als bijvoorbeeld Gerrit Jan Heering of een later boegbeeld als Krijn Strijd vandaag nog relevant?
Pals: “Bij het lezen van artikelen uit oudere publicaties van Kerk en Vrede vielen mij de actualiteit en scherpte daarvan steeds weer op. Mensen als G.J. Heering en Krijn Strijd waren theologisch goed onderlegd, maar boden ook een trefzekere analyse van de internationale politiek van hun tijd.
Heering beschreef in zijn grote boek ‘De zondeval van het christendom’ uit 1928 uitvoerig de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog; in reactie daarop pleitte hij voor een terugkeer naar het pacifisme van de eerste eeuwen van het christendom, voorafgaand aan het Constantijnse tijdperk; met die beschrijving en dat pleidooi raakte hij veel mensen en droeg hij bij aan de onstuimige groei van Kerk en Vrede in de beginjaren. Zijn pleidooi heeft niets aan actualiteit ingeboet: de moderne oorlogvoering is alleen nog maar indringender en omvattender geworden, met meer vernietiging tot gevolg; en de kerken blijven machteloos en willoos bidden om vrede, zonder het vertrouwen op geweld te bekritiseren.
Strijd analyseerde heel kritisch de politieke en ideologische achtergrond van het ontstaan van de NAVO. Als studiesecretaris van Kerk en Vrede schreef hij een fundamenteel boek over geweldloze weerbaarheid. Voorbeeld van de kritische analyse van Strijd is een passage uit een brochure die verscheen ter gelegenheid van het sluiten van het Atlantisch Pact als basis voor de NAVO (uit 1949). Graag deel ik die passage hier.”
Wij zijn ervan overtuigd, dat een kerk die ‘openlijk de naam Gods belijden wil’ en een ‘getuigenis tegenover overheid en volk’ wil laten horen, ronduit tegen het Atlantische Pact stelling nemen moet. Ten eerste omdat het geloof in het geweld door het Atlantische Pact versterkt wordt. Ten tweede omdat de grenzeloze bewapening, door dit Pact gestimuleerd, de oorlog oproept en de strijd voor sociale gerechtigheid onmogelijk maakt. Ten derde omdat het wantrouwen tussen Oost en West door dit Pact opnieuw verstevigd wordt. Ten vierde omdat de totstandkoming van een internationale rechtsorde, zoals die door de Verenigde Naties in principe wordt bedoeld, door het Atlantisch Pact wordt ondermijnd. En ten vijfde omdat – en dit is voor ons als christenen afdoende – het een volgeling van Jezus Christus onmogelijk is zich in dit systeem van ongetemd en ongeremd geweld te laten in – gelijk– schakelen. (…) De Christelijke kerk moet zonder sensatie, in gehoorzaamheid aan Christus, en uit liefde tot de levende mensen, uitspreken, dat het God-en-mensen-onterende werk van de oorlog door volgelingen van Christus niet kan worden verricht. Het verzet tegen de vermilitarisering moet van onderop komen. Diplomaten en generaals kunnen niet anders handelen dan zij doen. De cirkel moet op andere wijze doorbroken worden. Dat kan alleen vanuit de levende Kerk, die wil horen naar Hem: ‘de geliefde Zoon’.
Krijn Strijd, 1949
Wat is het kenmerkende van Kerk en Vrede?
“Kenmerkend voor Kerk en Vrede is altijd geweest de resoluutheid, de vaste overtuiging dat geweldloosheid de enige weg naar vrede is,” zo vervolgt Pals zijn verhaal. “Dat had er zeker mee te maken dat dit als een gewetenszaak beleefd werd. En dat geweten was gevoed en gevormd door de bijbelse, christelijke inspiratie. Centraal daarin staat de navolging van Jezus, met zijn woorden en daden van vijandsliefde: de woorden van de Bergrede, de weg van kruis en opstanding.”
Die boodschap is altijd uitgedragen, stelt hij. “Als een luis in de pels van de kerken, maar ook richting de hele samenleving. Eerst in de schaduw van de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog, later ook toen het nazisme dreigde en Nederland bezet werd door de Duitse furie. En nog weer later toen Nederland zich vanaf 1950 toevertrouwde aan de afschrikking door de alles vernietigende kernwapens. En in onze jaren van toenemende militarisering is Kerk en Vrede een duidelijke eigen stem tegen deze doodlopende weg – onlangs nog in een open brief aan de kerken, met de dringende oproep: laat je horen tegen het groeiende geloof in geweld.”
Pals vertelt dat oud-voorzitter van Kerk en Vrede, professor Hannes de Graaf, bij de vijfde druk (1981) van Heerings boek ‘De zondeval van het christendom’ een uitvoerige inleiding schreef die hij eindigt met een volgens hem verhelderende kenschets van het pacifisme van Kerk en Vrede.
Men zou het existentieel pacifisme kunnen noemen, een verschijnsel dat men bij christenen, boeddhisten, humanisten, joden en hindoes kan aantreffen. Het is niet een zuiver emotioneel of rationeel pacifisme, en ook niet een aan een bepaald machtsblok horig of ideologisch gebonden pacifisme. Men is niet bang voor emotionaliteit, men hanteert rationele argumenten, en men durft het beslist wel aan om politieke uitspraken te doen. Maar het is als existentieel pacifisme niet geworteld in emotie, rationaliteit of politiek. Het is geworteld in die lagen van ons mens-zijn, waarin ook het geloof en de hoop voortdurend ontspringen als respons op de genadige aanwezigheid van een God die alle overwegingen van haalbaarheid en voorspelbaarheid verre te boven gaat.
Hannes de Graaf, 1981
Hoe ziet jullie internationale netwerk er uit? Wat gebeurt er op dat niveau?
Henk Baars vertelt dat IFOR (International Fellowship of Reconciliation) werd opgericht als reactie op de verschrikkingen van de oorlog in Europa. “IFOR heeft in de loop van haar geschiedenis consequent stelling genomen tegen oorlog en de voorbereiding daarop. De oprichters zagen de noodzaak van genezing en verzoening in de wereld en formuleerden een visie op de menselijke gemeenschap gebaseerd op het geloof dat liefde in actie de kracht heeft om onrechtvaardige politieke, sociale en economische structuren te transformeren.”
Vandaag heeft IFOR afdelingen, groepen en filialen in meer dan veertig landen op alle continenten, legt Baars uit. “Hoewel IFOR op nationale en regionale basis is georganiseerd, probeert het de verdeeldheid van natiestaten, die vaak de bron van conflicten en geweld zijn, te overwinnen. Tot de leden behoren aanhangers van alle grote spirituele tradities en mensen die andere spirituele bronnen hebben voor hun toewijding aan geweldloosheid. Het is dus uitdrukkelijk niet slechts een geheel van christelijke organisaties.”
“Daarnaast zijn we lid van Church and Peace. Dat is het Europese oecumenische netwerk van vredeskerken, christelijke gemeenschappen, kerkelijke gemeenschappen, onderwijsinstellingen, vredesorganisaties en vredesdiensten. Kerk en Vrede neemt deel aan de dialoog over rechtvaardigheid, vrede en het behoud van de schepping en is een katalysator voor gezamenlijke initiatieven en projecten. Er zijn kruisende lidmaatschappen, maar vooral de Europese tak van IFOR, EUFOR genaamd is actief. Een project als Inclusieve Vrede / Sicherheit Neu Denken wordt hier uitgerold. De laatste tijd is er contact met dienstweigeraars onder meer in Oekraïne. We ondertekenen manifesten en gaan naar demo’s die onder meer dat als onderwerp hebben. Er bestaat een lange traditie van daadwerkelijke ondersteuning van gewetensbezwaarden.”
Principieel pacifisme levert vaak kritiek op dat het naïef en daarmee gevaarlijk is. Wat zouden jullie daarop willen zeggen?
Pals: “Allereerst zou ik zeggen: geloven in de heilzame werking van moderne wapens – dat is pas naïef. De verschrikkingen van de moderne oorlog richten grootschalige verwoestingen aan die nog decennia zullen doorwerken. Kijk hoe Oekraïne en Gaza erbij liggen. Kijk toch eens, wil ik wel uitroepen: er loopt een spoor van bloed, van geweld, van oorlogen door de wereldgeschiedenis; daarbij past toch wel de ernstige vraag: wat heeft geweld door de eeuwen heen de mensen opgeleverd?”
Volgens Pals ontlopen we die vraag meestal. “We wijzen dan op omstandigheden die geweld – ‘helaas’ zeggen we er dan bij – noodzakelijk zouden maken. Het ligt dan nooit aan onszelf. Maar de oude Grieken hielden ons al voor: ken jezelf. En de bijbelse traditie ging nog een stap verder: ken de donkere kant van jezelf. Dat is wat Kerk en Vrede met haar pacifisme wil benadrukken: kijk allereerst naar je eigen aandeel in het dreigende of al ontstane geweld. En dus ook: heb oog voor hoe de vijand jou ervaart. Welke dreiging zou er van jou uit kunnen gaan?”
Pacifisme is volgens hem ook meer dan het simpel toepassen van een principe. “Wie eenmaal geraakt is door de verschrikkingen van oorlogsgeweld zoekt altijd de ruimte om de weg van geweldloze oplossingen te vinden. Om tijdig en vindingrijk de weg van de diplomatie te zoeken. Dat had in de aanloop naar de oorlogen rond Oekraïne en Gaza ook gemoeten en was mogelijk geweest. En breder getrokken en eenvoudig gezegd: vrede willen betekent aan vrede werken.”
Hoe staat Kerk en Vrede tegenover Defensie? Zou je de krijgsmacht kunnen opheffen?
“Uiteindelijk wel,” zegt Baars. “Het project Sicherheit Neu Denken, begonnen door de kerken in Baden (Duitsland) getuigt daarvan. En niet alleen getuigen, het is uitgezet in een realistische scenarioschets die ver boven een getuigenis uitgaat. Het is voor ons duidelijk dat het huidige veiligheidssysteem keer op keer faalt. We rennen van oorlog naar oorlog en blijven op z’n best dreigen met de geweldsoptie, wat weer nieuwe dreiging oplevert en die vicieuze cirkel wordt nooit doorbroken.”
“In dit project waarin ‘inclusieve veiligheid’ centraal staat, wordt zoveel mogelijk meegenomen rond economie, klimaat en verschillende niveaus van rechtvaardigheid. Als bijvoorbeeld Rusland zich niet veilig voelt, zijn wij niet veilig en dat is toepasbaar op vele levensgebieden. De dreiging houdt het negatieve en de verdedigingsmechanismen in stand. Dat is al te menselijk. Er is juist bovenmenselijke inspanning nodig om daar bovenuit te komen.”
“We schreven met een werkgroep een boek ‘Veiligheid Opnieuw Doordenken’ waarin die scenario’s uitgeschreven staan richting conversie, inclusief een de-escalatiescenario gezien de recente oorlogen. Je mag dat zien als een bijdrage aan de vredesbeweging in zijn geheel. De vraag is of het alle toetsen kan doorstaan en het overtuigend genoeg is. Daarom wordt het nu onder meer voorgelegd aan internationale juristen en ook militaire deskundigen. Er zijn fors veel tussenstappen nodig. Daarom laten we het scenario eindigen in 2045. Dit om de illusie te bestrijden dat we in één klap wereldvrede zouden kunnen realiseren. Dat is niet zo. Deze techniek stelt haalbare inclusieve doelen in een bepaalde tijdspanne. Juist die denkwijze ontbreekt vaak.”
“In dit licht zien we de mogelijkheid van het op termijn kunnen afwikkelen van defensie en bewapening. Tegelijk zien we op dit moment met lede ogen een proces van snelle militarisering. Dat sluipt ons denken binnen via defensiepropaganda en praten in de media over de techniek en effectiviteit van wapens. Als we spreken over helpen bij een conflict, denken velen al gauw aan militaire interventies, maar de kern van vrede brengen is diepgaand naar de slachtoffers kijken en het erkennen van de sterke onrechtgevoelens die er zijn. Onrecht is de moeder van alle geweld.”
We leven in een multireligieuze samenleving; hoe beweegt Kerk en Vrede daarin mee qua theologie? Doen ook jongere generaties mee?
Het christelijk pacifisme is volgens Henk Baars essentieel voor het grootste deel van de westerse samenlevingen. “Het Evangelie blijft daarvoor de belangrijkste bron en geeft al meer dan honderd jaar sterke impulsen als het gaat over praktische uitwerking van deze gedachten. De weerstand die het soms wekt is uiterst vruchtbaar. Op dit moment lees ik de biografie van Gandhi en de ontwikkeling van de geweldloze actie en de successen daarvan. Vandaar dat ook IFOR werd opgericht, want pacifisme en geweldloosheid is geen uitvinding van christenen alleen. We bevonden ons al heel vroeg in een multireligieuze context waarin idealen samenkwamen en komen.”
“We behoren tot nu toe wel tot de oudere vredesbewegingen in Nederland en het tachtiger jaren publiek wordt in onze kringen veel gezien, maar de laatste maanden doet zich een nieuwe ontwikkeling voor,” zo besluit Baars. “We startten De Nieuwe Vredesbeweging want inzet voor vrede vraagt om méér dan een NGO die projecten uitvoert. Daar sluiten zich jonge mensen en nieuwe kleinere vredesinitiatieven bij aan.”
