“Schuld is altijd persoonlijk, nooit collectief”

Is dat voldoende?

“Ik heb lange gesprekken gevoerd naar aanleiding van Black Lives Matter. Mensen uit de Surinaamse en Antilliaanse gemeenschap zeggen me dat het gaat om erkenning en berouw. Ik heb mij verdiept in erkenning en heb daarover geschreven. Berouw gaat verder en dan gaat het ook om of het een doorleefde emotie is. Tijd speelt daarin ook een rol. Hoeveel betrokkenheid kun je nog verwachten als het gaat om gebeurtenissen van lang geleden? Als ik met mensen spreek van wie slavernij onderdeel is van hun familiegeschiedenis, dan voel ik dat de emoties nog steeds diep zitten.”

Een van de zaken waar wij voor pleiten is het vertellen van verhalen, het horen van alle perspectieven.

“Schrijven doet altijd een beroep op inlevingsvermogen, zowel van de schrijver als van de lezer. Je verplaatst je in levens die je niet zelf hebt geleefd. Jullie pleiten voor een Waarheids- en Verzoeningscommissie. Voor de waarheidsvinding heb ik mij altijd verantwoordelijk gevoeld, maar als het zo’n open wond is, en dat is het voor velen, dan is meer gevraagd dan waarheidsvinding alleen.

Jullie pleidooi voor een ritueel spreekt mij aan. Niet om het af te sluiten, want die geschiedenis werkt altijd door. Maar wel als een symbool van verzoening. Dat vergt inspanning, want Nederlanders zijn niet zo goed in rituelen. Dat vinden we al snel overdreven. Excuses zijn alleen betekenisvol als ze vooraf worden gegaan door een publieke waarheidsvinding. Ik vind het parlementaire initiatief in België om een commissie aan het werk te zetten rond de kolonisatie van Congo interessant. Je kunt verteerd worden door het verleden, maar je kunt er ook door gevoed worden. In die zin dat je beseft hoe kwetsbaar een open samenleving is. Hoe kwetsbaar de norm van gelijkwaardigheid is.’

Er is nu een gesprek gaande in de samenleving over het aanbieden van excuses voor het slavernijverleden. Voor een groot deel van de samenleving hoeft dat niet. Jij bent er voorstander van om wel tot zo’n stap over te gaan?

“Ja en ik weet vrij zeker dat het gaat gebeuren. Het is hetzelfde als de discussie over Zwarte Piet. Toen de eerste vraag erover gesteld werd en de onschuld eraf ging wist je dat het zou gaan veranderen. De vraag is: hoe ervaren mensen die verandering? Hebben ze het gevoel dat ze iets kwijtraken of zien ze dat hun horizon op die manier wordt verbreed? Ik zou hopen dat meer mensen open staan voor verhalen die bijdragen aan zelfonderzoek: zo groeit de ruimte van het samenleven. Dan zijn excuses betekenisvol. Laten we er een aantal jaren goed de tijd voor nemen. En naar verhalen luisteren.”

Er wordt veel gesproken over genoegdoening. Financieel, met name. Hoe kijk je daar tegenaan?

“Zonder geld over te maken aan individuen kun je in bredere zin de verantwoordelijkheid die je voelt voor het verleden omzetten in investeringen in een gedeelde toekomst. Bijvoorbeeld in onderzoeksprojecten of in een museale voorziening. Ik zou het breder willen trekken. Ik was destijds een grote pleitbezorger voor een museum voor de Nederlandse geschiedenis. Om een plek te creëren waarin de complexiteit van de geschiedenis wordt beschreven en besproken.

Je hebt dan in zo’n museum een vaste collectie en daarnaast tentoonstellingen. Bijvoorbeeld aandacht aan Srebrenica 25 jaar later. En daar dan allerlei gesprekken over. De zeggingskracht van de slavernij wordt sterker als het onderdeel uitmaakt van een breder verhaal. De geschiedenis is een leerschool over de kwetsbaarheid van een open samenleving. Ik zie dat de omgang met ons verleden stap voor stap verandert. Mijn hoop is dat die verandering niet primair wordt ervaren als verlies.”

Welk onrecht zie je nu waar wij ons straks schuldig over zouden voelen?

“Hoe zou men over vijftig jaar naar onze samenleving kijken? Ik denk meteen aan onze omgang met dieren. Hoe is het mogelijk geweest dat het een normaliteit was om op industriële schaal dieren te vernietigen? We spreken nu over schuld en verantwoordelijkheid. Ik wil ook gezegd hebben dat ik morele vooruitgang zie. Onze kring van identificatie wordt ruimer, met vallen en opstaan. Denk alleen al aan de omgang met homoseksualiteit. Ik weet het: dat is een kwetsbare vooruitgang, daarom mogen we een open samenleving nooit gaan zien als een gegeven.”