“Ubuntu doet elementair beroep op inlevings- en verbeeldingsvermogen”

Familie van acteur en cabaretier Paul Haenen?

“Paul is een neef. De lach is mogelijk een familietrek. In ieder geval had mijn vader gevoel voor humor en komt dat in mijn beste momenten ook naar boven. Dan weet je wel hoe de vlag er voorstaat. Lachplooien? Denkrimpels! Maar een mens is nooit te oud om te leren. We blijven beginners.”

Binnenkort verschijnt je boek Ubuntu en Nelson Mandela. Wat is ubuntu?

“De ondertitel is: Afrikaanse filosofie van verzoening. Ubuntu is een levenshouding waarbij de verbinding van jou als mens met je medemens op een bijzondere manier centraal staat. Voor je eigen identiteit en die van de gemeenschap waarvan je deel uitmaakt. Die gemeenschap is in Afrikaanse setting wel anders dan in het westen. Niet alleen de levenden, maar ook de levende doden en de nog niet geborenen, maken er deel van uit. Zo is de dood voor ubuntu-besef geen dramatische scheiding met het leven, maar een overgang – een passage – naar een andere vorm van leven. Daarmee is het verhaal niet af want ook de onverbrekelijke band met de natuur en de kosmos is vitaal voor ubuntu. Bedoeld geheel van de werkelijkheid wordt als bezield (van levenskrachten) ervaren en begrepen. De bekende uitspraak in de Zulu-taal, umuntu ngumuntu ngabantu (kort door de bocht: ik ben en word mens via het mens zijn van het wij), betreft dit geheel. Het heeft een bezielde lading en is in die zin religieus.”

Hebben we hier in West-Europa ‘iets’ wat op ubuntu lijkt?

“Ja, holistische benaderingswijzen van de werkelijkheid waarin wij leven, hebben overeenkomsten met ubuntu. Ook mag de sterk gevoelde behoefte aan integratie van (wetenschappelijke) kennis in onze qua specialismen opgedeelde maatschappij aan ubuntu gerelateerd worden. Ubu (zijn)-ntu (bezieling) betekent immers ook via kennis, die je zoveel mogelijk met elkaar deelt, de bezielde werkelijkheid tot diverse vorm uitwerken. Die differentiatie in kennis en samenleving mag echter niet in fragmenten verdeeld raken, maar behoort een basiseenheid te behouden. Die eenheid is sterk betrokken op de levensmogelijkheden van mens en gemeenschap, in de eerdergenoemde ruime zin van het woord. Zo is vanuit ubuntu ook een link te leggen met een even noodzakelijk als nieuw ecologisch bewustzijn.”

Zijn er voorbeelden te geven waaruit blijkt dat de ubuntu-filosofie concreet en succesvol wordt toegepast in Afrika?

“Ubuntu was in ieder geval voor Nelson Mandela een centrale drijfveer voor zijn politiek van verzoening. De organisatie van de Waarheids- en Verzoeningscommissie onder leiding van Desmond Tutu was ingegeven door de ubuntu-gedachte. Over het succes ervan zijn de meningen verdeeld. Ook voor het ondernemen ‘via de menselijke maat’ is ubuntu in landen ten zuiden van de Sahara een waardenoriëntatie. In een aantal gevallen wordt deze visie, dwars tegen de mainstream van neoliberaal ondernemen in, toegepast. Ook in het westen zien we nieuwe vormen van management opkomen die door de ubuntu-filosofie geïnspireerd zijn. Zo heeft in Nederland bijvoorbeeld Willem de Liefde een model van ‘Afrikaans leiderschap voor managers’ gepropageerd, gebaseerd op dialoog met alle werknemers. Dit model heeft hij in Zuidelijk Afrika, samen met Afrikanen, ontwikkeld.”

Kunnen wij Nederlanders anno 2016 iets leren van ubuntu als het gaat om de moeilijke discussies over vluchtelingen, identiteit en IS?

“Ja, wij Nederlanders en wij Europeanen. Ubuntu doet een elementair beroep op inlevings- en verbeeldingsvermogen van de mens, twee basale vermogens van onze mentale ‘huishouding’! Het ‘wij-zij-denken’ dat in de westerse geschiedenis telkens de kop opsteekt wanneer er grote veranderingen plaatsvinden, is niet alleen defensief maar ook regressief van aard. Eenvoudig gezegd: met dit type denken en oordelen schieten we niets op, het werkt contraproductief. Ubuntu kan inspireren tot moed en geduld om nieuwe situaties van een massale toestroom van vluchtelingen op een waardige wijze het hoofd te bieden. Daarbij zijn ‘hoofd en hart’ niet van elkaar te scheiden. Het zich verplaatsen in de positie, belangen en visies van nieuwkomers, is nodig om tot adequate opvang te komen. Wat betreft IS of andere radicaal islamistische groeperingen: Tegenstanders of vijanden zullen in hun motieven gekend moeten worden om militaire middelen tot dreigingspotentieel in plaats van vernietigingspotentieel te kunnen omvormen. Politiek is hier de kunst en kunde om met de wapens van het woord te vechten. Maar – paradoxaal klinkt het – dit vechten betekent ook ‘meebewegen’ met de tegenstander.”

Nelson Mandela heeft vaak toegegeven dat hij erg door de ubuntu-filosofie was geïnspireerd. Verklaart dat de voor veel westerlingen moeilijke kanten van Mandela, bijvoorbeeld zijn ‘vriendschap’ met Khadaffi?

“Het is goed om ‘vriendschap’ hier tussen aanhalingstekens te plaatsen, want het ging Mandela om de politieke positie die Khadaffi in zijn ogen innam. Een rol die een spanningsveld tussen Afrikaanse en westerse belangen aangaf. ‘Afrika’ in alle verscheidenheid is politiek zelfstandig geworden, maar de overmachtige invloed van het westerse economische liberalisme werkt nog steeds door en legt ‘Afrika’ aan nieuwe (kapitalistische) ketenen. Mandela verdedigde de rol van Khadaffi omdat in zijn visie westerse kritiek op inhumane, ondemocratische politiek, tegelijk een blijk van geheugenverlies was. Hoe inhumaan, hoe ondemocratisch waren niet de koloniale praktijken van westerse mogendheden vanaf de 16de eeuw? Mandela was boos om westers gehuichel, waar het ging om ‘Khadaffi’. Deze gold als representant van verzet tegen westerse imperiale praktijken. Mandela nam vanuit een inclusief denken – ubuntu eigen – ‘Khadaffi’ in een Afrikaans gemeenschapsbelang op. Begrijpelijk aan de ene kant, maar het maakt mijns inziens tegelijk duidelijk dat ubuntu in zijn legitimatie begrenzingen heeft.”

Wat heb je zelf met ubuntu? Vind je het interessant of gaat het verder dan interesse?

“Ubuntu vind ik meer dan interessant. Wanneer we het woord ‘interesse’ letterlijk nemen als ‘er tussen (willen) zijn’ dan komt het wel in de buurt van mijn eigen positie. De opvatting van de gemeenschap als een geheel van levenden, levende doden en nog niet geborenen is uitdagend. Als visie op een dynamisch geheel zet het mij tot denken. Als concrete beleving, zoals de westers opgeleide Nigeriaanse schrijver Wole Soyinka aangeeft in de DVD-serie ‘Over de schoonheid en de troost’? Nee, dat geldt niet voor mij. Maar de visie van ubuntu ‘doet mij iets’, bijvoorbeeld om de volwaardigheid van ‘animisme’ te erkennen, naast andere wereldreligies. Het ontkennen daarvan is een schandelijk hoofdstuk in onze historie. De relatie van ubuntu met verzoenings- en vredespolitiek vind ik heel belangrijk. Ik zie ubuntu-filosofie als een krachtige inspiratiebron voor een steeds kleinere wereld met steeds grotere spanningen. Het is wat dat betreft werkelijk ‘vijf voor twaalf’, een ‘to be or not to be’.”

Met welk aspect van ubuntu heb je weinig of helemaal niks?

“Ik maak onderscheid tussen centrale uitgangspunten van ubuntu en de diverse historische vormen ervan in de Afrikaanse geschiedenis. Zo is de positie van de vrouw, bijvoorbeeld haar deelname aan het palaver – een Afrikaanse oervorm van democratie – problematisch. Meestal waren vrouwen daarvan uitgesloten. Mandela heeft in zíjn creatie van ubuntu daar zelf kritisch op gewezen. Ubuntu is als synergie van waardige medemenselijkheid te zien: als weerbaarheid, zeker van vrouwen. Ook bestaan er binnen ubuntu, opvattingen die de individuele positie van de mens in mijn ogen te veel marginaliseren. Individueel kritiek durven leveren op leiders van de gemeenschap  (de leider vertegenwoordigt de gemeenschap) kan zo in de knel komen. Zelf opteer ik voor de visie – komt ook in ubuntu voor – die een evenwicht tussen de autonomie (eigen zeggenschap) van het individu en de autonomie van de gemeenschap zoekt. Die visie zie ik bij Mandela terug.”

Ilco van der Linde is initiatiefnemer van festivals als Dance4life en de Bevrijdingsfestivals. Recent begon hij met het Mandelahuisje. “We gaan in het Mandelahuisje alles doen wat het gedachtegoed van Nelson Mandela ondersteunt. We werken vanuit de Afrikaanse ubuntu-gedachte,” gaf hij aan. Wat vind je van dit Mandelahuisje?

“Leuk dat je dit vraagt want ik heb pas een gesprek met Ilco van der Linde in het Mandelahuisje gehad. Zijn insteek vind ik goed: mensen via muziek (en dans!) nader tot elkaar brengen, zeker waar conflicten op de achtergrond meespelen. Festivals zie ik graag als combinatievormen van muziek, dans, gesprek, aantrekkelijke voordrachten, discussie en diverse expressieve (kunstzinnige) vormen van beeldcultuur. Op mijn manier zou ik daar een bijdrage aan willen leveren, om filosofie – zeker ubuntu-filosofie – dichter bij en in het publiek te brengen. Daar kan ook gelachen worden, zeker wanneer ik iets aan mijn zelfbeeld – meer lachplooien – wil doen. De lach en Afrikaanse filosofie zijn onafscheidelijke vrienden. Werkelijke humor werkt ook door in een gezond relativeringsvermogen. Ik wens Ilco alle succes toe in de nadere vormgeving van de dynamiek van ubuntu vanuit het Mandelahuisje.”

Al weer aan het schrijven voor een ander boek?

“De cirkel is rond: ik ben 67 en hoop nog veel in mijn leven, samen met anderen, te doen. Afrikaanse filosofie speelt daarin een rol, om die in haar diversiteit uit te dragen. Deze en komende maanden werk ik samen met mijn vriend Babah Tarawally aan een onderzoek hoe ubuntu met zijn nadruk op sociale verbanden een verrijking kan betekenen voor huidige opvattingen en praktijken in de psychiatrie. Babah is journalist en schrijver en heeft onlangs de enige psychiater die Sierra Leone rijk is, geïnterviewd. Naar goed en verfrissend Afrikaans gebruik maakt hij daar een boeiend verhaal van. Zo zijn er meer interviews, waaraan zowel in verhalende als filosofisch analytische zin, vorm wordt gegeven. Daar maken ook interviews met westers opgeleide psychiaters in Nederland deel van uit. Wij hopen ergens in juni ons vergelijkend onderzoek aan een uitgeverij aan te kunnen bieden zodat in het najaar hopelijk een inspirerend boek op de markt kan komen.”