Ware leegte kent geen grenzen

Waarom ziet u in leeglopende kerken en een gebrek aan christelijke kennis een negatieve leegte?

“Religieuze symboliek maakt onze wereld al eeuwenlang bewoonbaar. De wereld, die eigenlijk koud is en leeg, stofferen wij met ons verbeeldingsvermogen: we putten dus uit innerlijke rijkdom. Een prachtig voorbeeld zie ik in het religieuze leven van straatarme mensen uit de townships van Zuid-Afrika. Zij halen een enorme symbolische rijkdom uit het zingen van psalmen en gezangen, het lezen en bediscussiëren van de Bijbel, en het aantrekken van hun zondagse goed. Door de week zijn ze nobodies, maar zondagmorgen zijn ze kinderen van God. Dat te weten, geeft hun leven betekenis.

Die enorme innerlijke rijkdom zijn wij kwijtgeraakt, zodat we gedwongen worden om het spirituele wiel opnieuw uit te vinden met instantsymbolen uit de wereld van Nike en Apple: maar die zijn veel oppervlakkiger dan de religieuze wereld van de traditie. Het vormen van een persoonlijke identiteit met ééndagsartikelen is alleen maar tijdelijk bevredigend en zinvol; daarna willen we weer iets anders. De oppervlakkige wereld van vandaag kan niet op tegen de rijke symboliek en innerlijke verbeeldingskracht van de kerkelijke traditie.”

U ziet dus geen positief gevolg van leeglopende kerken voor het individu en de maatschappij?

“Toch wel. Detraditionalisering, een chique woord waarmee gezegd wordt dat ook religieuze tradities maatschappelijk minder belangrijk worden, gaat gepaard met decollectivisering: we worden steeds meer teruggeworpen op onszelf. Dat opent ook de deuren tot de traditie van de mystiek. De mystiek stond altijd op gespannen voet met de kerkelijke traditie en wilde verder kijken dan de religieuze symboliek. Mystici zeiden: “we moeten eerst onszelf leeg maken, ook van de kerkelijke leer, om onszelf ontvankelijk te maken voor God.” Leegte betekent ook positief je los maken of onthechten, en dat is wat we nu collectief doormaken: we hebben onszelf van beknellende tradities willen bevrijden en zijn bezig onszelf te verliezen…”

Maar dan is het toch juist goed dat wij ons hoofd legen van beknellende doctrines? Ons ‘mystieke hart’ lijkt bijvoorbeeld een voorliefde te ontwikkelen voor oosterse mystiek, die vaak als aanlokkelijk bevrijdend wordt ervaren…

“Ja, maar ik ben bang dat de meesten van ons die leegmaking maar half meemaken en niet werkelijk zichzelf willen loslaten. Mystiek is niet direct verbindend, het individualiseert mensen heel sterk en het maakt je ook eenzaam. Ik ben bang dat de hypes rond mindfullness of meditatiecursussen van het type ‘boeddhisme light’ vaak niet meer zijn dan een feel good religie: een spiritualiteit als life style, die de angst voor de leegte juist bezweert, in plaats van dat zij haar leert te doorstaan. Als dat zo is, maken we daar onze geestelijke leegte niet kleiner mee. Mij gaat het om het verwerven van een mystieke levenshouding waarbij we onszelf niet meer als een bezit willen zien, maar als een gave ontvangen. Je maakt je leeg om je met goddelijke liefde te laten vervullen. Christelijke mystiek zet daarbij een ander accent dan bijvoorbeeld het boeddhisme. De christelijke leegte is uiteindelijk bestemd om vervuld te worden van liefde, de boeddhistische leegte (sunjatta) streeft – als ik het goed zie – innerlijke gelijkmoedigheid na.”

Brengen niet-christelijke bewegingen dan alleen verwarring of ook verrijking?

“Religieuze tradities verwoorden, ritualiseren, symboliseren en belichten hun onkenbare godheid op hun eigen manier; in het boeddhisme of bijvoorbeeld de islam is dat ook te vinden. Zij belichten weer kanten van de goddelijke werkelijkheid die het christendom niet kent. Uit angst voor conflict proberen we alle religieuze tradities vaak over een kam te scheren en maken we er een soort religieus Esperanto van. Hoewel religies inderdaad overeenkomsten hebben, moet je niet vergeten dat het licht verschillend wordt gebroken. Je moet niet alles wit willen maken.”

Toch nemen wij steeds minder vaak de levensbeschouwing van onze ouders over, en biedt de ‘religieuze markt’ genoeg alternatieve keuzes. Waarom zou ik mijn eigen religieuze balans niet opmaken uit het gedachtegoed van bijvoorbeeld Mohammed, Confucius, Jezus en Aristoteles samen?

“Dat mag hoor. Maar wat ik belangrijk vind, is dat je het ABC van een bepaalde overtuiging goed leert spellen, verbuigen en vervoegen. Zo houd ik me bij de christelijke traditie, die ik nog lang niet goed genoeg ken. Verdiep je daarin, onderzoek het, en ontdek wat de symbolische meerwaarde voor jou betekent. Maar ontwerp vooral geen simplistische ‘Jip en Janneke’-religie: laten we de religieuze rijkdom van tradities serieus nemen. Dat valt niet mee tegenwoordig. Dat is de keerzijde van de ontkerkelijking: dat religie heel veel kwaliteit verliest doordat het niet meer door instituties gedragen wordt.”

Hoe bedoelt u?

“Als we niet meer in een gemeenschap de levenskunst willen aanleren, bedrijven en overdragen aan volgende generaties – iets wat we binnen religieuze instituten of gemeenschappen leerden – dan wordt levenskunst alleen iets van het geïsoleerde individu. En juist daar waar het vrije spel van geven en ontvangen ontbreekt, ontstaat geestelijke armoede.”

Wat is dan, samengevat, de ‘moraal’ van een positieve of mystieke leegte?

“Leegte kan pijn doen maar is spiritueel gezien noodzakelijk om in de geestelijke woestenij tot echte ontvankelijkheid te komen. Wat is ware leegte? Ik denk aan Meister Eckhart die het heeft over de leegte als over een zuiver vernemen. Dan is de leegte niet meer een angstaanjagende of onrustige plek, een beklemming waarvandaan wij het liefst willen vluchten… Maar, als je er door heen gehaald wordt, is de leegte als een wijdte die ontgrenst. Een grenzeloze leegte die alleen gevuld wordt door de genade van liefde en aanvaarding.”

Heb je daar religie voor nodig?

“Je open stellen voor anderen of voor het Andere, ontvankelijk en aandachtig zijn, dat is de ethische voedingsbodem van de mystiek. Moraal is iets anders, een afgeleide, een manier om de wereld leefbaar te houden. Daar heb je niet veel spiritualiteit voor nodig, maar vooral boerenverstand. Maar zonder die fundamentele openheid voor het Andere verkommert uiteindelijk ook de moraal.”