“We zijn met elkaar verbonden door fundamentele levensvragen”

Hoofdpersoon Hayy weet in het verhaal niet hoe hij op het onbewoonde eiland terecht is gekomen. Hij gaat in zijn eentje op ontdekkingstocht. Al filosoferend komt hij tot inzicht in de grote levensvragen. Hoe is het eerste leven ontstaan? Wat is het verschil tussen mensen en (andere) dieren? Wat kun je leren van de natuur? Is het heelal eindig of oneindig? Hoe kun je een goed mens worden?

Kamel Essabane: “Ik ben al lang gefascineerd door dit verhaal. Het bevat vragen die in de islamitische filosofie spelen, maar die ook universeel zijn. Wij hebben geprobeerd om deze vertelling voor kinderen vanaf een jaar of negen toegankelijk te maken. Het is een avontuurlijk verhaal wat lijkt op andere verhalen, zoals Junglebook en Tarzan. Kinderen kunnen zich heel goed inleven in de hoofdpersoon, want het spreekt natuurlijk wel tot de verbeelding: je bent op een onbewoond eiland met alleen dieren.”

Sabine Wassenberg: “Na het schrijven van deze hervertelling begreep ik pas werkelijk dat dit een heel bijzonder verhaal is, want het beschrijft een universele filosofische zoektocht. Je volgt de hoofdpersoon in zijn ontwikkeling als mens. De eerste zeven jaar is Hayy dichtbij huis bezig en filosofeert hij aan de hand van directe ervaringen, maar geleidelijk wordt het verhaal steeds abstracter. Hij ontwikkelt allerlei rituelen en leert zichzelf methodes aan om zijn geest stiller te krijgen om zich steeds meer te kunnen verbinden met het Mysterie.”

Wat is de essentie van het verhaal?

“Het is een filosofische zoektocht die tot verlichting of een eenheidsbewustzijn leidt en uiteindelijk uitloopt op een confrontatie met de cultuur,” zegt Wassenberg. “De hoofdpersoon komt van een koude kermis terug en besluit om bij zichzelf te blijven. Dit is de rode draad van de filosofische spirituele ontwikkeling die de hoofdpersoon doormaakt, aangekleed met onder meer een vriendschap met een schildpad en een gevecht met een bok.”

Waarom is het belangrijk dat juist kinderen dit lezen?

Essabane: “We leven in een hele diverse samenleving waarin kinderen sowieso worden uitgedaagd om na te denken over verschillende aspecten van het leven. Het verhaal traint hun denkvermogen en bouwt bruggen tussen verschillende culturen, omdat het een wereldomvattend verhaal is. Filosoferen is heel nuttig in onze gepolariseerde samenleving waarin veel in wij-zij wordt gedacht en mensen nogal wat vooroordelen over elkaar hebben.”

“Filosoferen is een prachtige werkvorm en kun je aan de hand van zo’n verhaal doen,” zo vult Wassenberg aan. “Dit boek centreert zich rondom essentiële levensvragen bij het opgroeien. Kinderen horen een verhaal waar ze zich helemaal open voor kunnen stellen. Het is natuurlijk vreemd om aan kinderen een verhaal te geven waarin iemand een mystieke ervaring heeft. Het is geen avontuur zoals ze kennen, maar het is een innerlijk avontuur van hoofdpersoon Hayy. Ook de lezers hebben lef nodig om zich filosofische vragen te stellen.

Je kunt in een klas over heel andere dingen filosoferen, zoals robots of de vraag of je verliefd kunt worden op je knuffel, maar de vragen in dit boek zijn levensvragen die iedereen zich wel een keertje in zijn leven zou kunnen stellen. Filosoferen is boeiend, omdat een kind zijn eigen gedachten kan leren kennen, onderzoeken en uiten. Ik vind het belangrijk dat kinderen ontdekken dat er verschillende meningen en overtuigingen over bepaalde vraagstukken bestaan. En dat ze ervaren dat het heel leuk is om je eigen perspectief te ontwikkelen.

Ik denk dat kinderen nooit een boek over verlichting of een mystieke ervaring voorgeschoteld krijgen. Ook al zullen ze het nog niet begrijpen en nog niet weten wat een mystieke ervaring is, dan nog is het nuttig om te weten dat de hele wereld religies heeft gebouwd rondom dit soort ervaringen. En dat je met je geest dus bijzondere gewaarwordingen kunt hebben.”

Essabane: “Je houdt de verwondering, die kinderen van nature hebben, open door alles steeds in Frage te stellen en te benadrukken dat er geen rotsvaste waarheden zijn. Op school wordt dat soms afgestompt, omdat er voldaan moet worden aan allerlei regels. Filosoferen is een gezamenlijk proces, waardoor je leert om naar de ander te luisteren, een andere mening leert te respecteren en je in de ander in te leven.”

Hoe zou dit boek kunnen helpen bij de interreligieuze dialoog?

“Moslims hebben een nogal beladen imago in Nederland, dat vind ik zo onterecht,” zegt Wassenberg. “Aan dat imago klopt een heleboel niet. Daarom vind ik het mooi dat we met dit boek een steentje kunnen bijdragen om dat beeld om te buigen, zodat mensen mogelijk tot een ander inzicht komen.”

Essabane: “Het begint bij kinderen als het om beeldvorming gaat. Het is belangrijk dat ze wat pareltjes ontdekken in de islamitische traditie; of je er in gelooft of niet, ze kunnen voor iedereen waardevol zijn. Dit boek is een verrijking voor de kinder- en jeugdliteratuur, omdat het een verhaal is dat iedereen kan aanspreken. Iedereen kan hiervan de waarde inzien en dat kan helpen om het negatieve imago wat te verminderen. Het gaat om levensvragen die universeel zijn. Religies hebben verschillende antwoorden op die levensvragen, maar zelfs binnen de religies zijn er uiteenlopende meningen.”

Wassenberg: “De onderliggende vragen zorgen voor verbinding. Als je een filosofisch gesprek over zo’n vraag voert, dan wordt het nog duidelijker dat niemand de wijsheid in pacht heeft. Het is een zoektocht van ons allemaal. We zijn allemaal in deze wereld geworpen en we vragen ons af wat dat betekent, wat we met ons leven moeten doen.”

Essabane: “Je kunt dit verhaal zien als één grote metafoor over de mensheid. Hayy zit op een eiland, wij zitten op een planeet in een universum dat verder levenloos lijkt. Hayy denkt ook dat het eiland het enige plekje is op de wereld. Dat is het lot dat mensen van alle levensovertuigingen met elkaar delen. We hebben dezelfde vragen: Hoe ben ik hier beland, wat moet ik doen en waar gaat het naar toe? Het verhaal laat eveneens de evolutie van de mens zien. De hoofdpersoon gaat zich aankleden, hij ontwikkelt een wapen, hij ontdekt dat hij vuur kan maken enzovoort. Het is ook een afspiegeling van de ontwikkeling van baby tot mens. Wat je ten slotte in het verhaal terug kunt vinden is dat je niet louter rationeel tot ‘de waarheid’ komt, maar dat er een diep verlangen in de mens is om verbinding te krijgen met iets hogers. Dat is het wezenlijke van de verschillende religieuze tradities, maar ook veel atheïsten willen betekenis geven aan hun leven en dat verbinden met een groter verhaal.”

Hayy gaat met zijn vriend de wereld in en dan komt hij tot de ontdekking dat die wereld ontzettend botst met hoe hij het beleeft. Hij gaat dan weer terug naar zijn eiland. Je zou kunnen denken dat we allemaal terug moeten naar een eiland…

“Aan de ene kant botst het, maar hij wint ook iets uit de bewoonde wereld,” zegt Essabane. “Hij heeft een vriend die hem de taal en veel andere dingen leert en hij ontdekt dat we als mensen veel met elkaar gemeen hebben. Maar ja, je kunt er kritiek op hebben dat hij weer teruggaat naar het eiland.”

Wassenberg: “Die discussie bestaat ook in het boeddhisme. Als je verlicht bent, ben je dan juist niet verplicht om je wijsheid te delen? Het lijkt een soort zwaktebod dat hij het opgeeft, maar je kunt het ook vergelijken met de grot van Plato. Hierin zitten mensen geketend en zien alleen schaduwen. Als één van de gevangenen uit de grot gaat, ziet hij de wereld zoals die werkelijk is. Dat vergelijk ik met de verlichting, het ware inzicht dat de mens kan vergaren. Die gevangene gaat terug naar de grot en zegt tegen de anderen dat ze naar illusies kijken, dat er buiten de grot een veel mooiere wereld is. De anderen lachen hem uit en begrijpen hem niet, zij vinden het prima zo. Mensen houden liever vast aan alle regels die ze gewend zijn en zoeken niet verder, want dat kan bedreigend zijn. Jezus was ook aan het kruis genageld en Socrates moest de gifbeker drinken. Zij hadden allebei een mystieke kant.”

Wat maakt de schrijver Ibn Tufayl zo bijzonder?

“De auteur leefde in een tijd waarin er kritiek was op filosofie en mystiek. Beide kunnen snel verkeerd begrepen worden,” meent Essabane. “Ik denk dat Ibn Tufayl daarom een verhaal heeft geschreven dat verschillende mensen aanspreekt. Het heeft ook te maken met de context van die tijd. Er werd heel elitair gedacht. Slechts een kleine groep zou in staat zijn tot filosofie en mystiek en de massa over het algemeen niet. Wij hebben geprobeerd beide – de filosofie en de mystiek – toegankelijk voor iedereen te maken.

Het origineel is heel mooi en met zorg geschreven. In detail beschrijft Ibn Tufayl de ontwikkeling van de hoofdpersoon. Ik vind het heel knap hoe hij die diepere lagen er bewust in heeft verwerkt. Er zitten verschillende facetten in het boek die je kunt ontdekken. In het nawoord in het origineel zegt hij: ‘Ik heb de diepere lagen met een sluier bedekt, maar het is heel gemakkelijk om die sluier op te lichten en de diepere lagen te vinden voor wie wil.’ Hayy ontdekt bijvoorbeeld hoe alles met elkaar verbonden is.”

Wassenberg: “Daarom noemen wij het ook een parel uit de wereldliteratuur. Het is heel bijzonder dat iemand dit opgeschreven heeft met die ontwikkeling van jong naar oud; en filosofisch en theologisch heel herkenbaar. Het is een uniek verhaal, al zitten er wel allerlei elementen uit andere verhalen in. Het verhaal beschrijft de mensheid in een notendop.”

Wat heeft jullie het meest geraakt in dit verhaal?

Essabane: “Als kind had ik al de vraag hoe mijn religie zich verhoudt ten opzichte van de wereld. Voornamelijk die verbinding tussen wetenschap, religie, mystiek en filosofie intrigeert mij. In dit boek worden religie en filosofie op een fascinerende manier samengebracht en roept het verhaal vragen op over hoe die twee zich precies tot elkaar verhouden. Maar ook de verbinding met de natuur in het boek, de verwondering daarover, raakt mij heel erg.”

Wassenberg: “Hayy spreekt zich op een bepaald moment letterlijk uit over zijn vreugde dat hij bestaat, want hij had ook niet kunnen bestaan. Hij kijkt vanuit pure nieuwsgierigheid om zich heen, want hij merkt dat hij leeft. Dat gevoel vind ik in mijn eigen leven heel belangrijk. Dat wordt niet veel benoemd in het dagelijks leven. Het is bijna een taboe als je zegt dat we bestaan en dat dat bijzonder is. Als we ons daar bewust van zijn, confronteert dat ons met onze tijdelijkheid. We hebben geprobeerd om die verwondering over het mysterie over ons bestaan, ook met de afbeeldingen erbij, naar voren te brengen. De schoonheid van een kolibrie die in een kelk zit te drinken. Dat spreekt tot de verbeelding. In een recensie wordt de stijl van ons boek vergeleken met het verhaal van Le Petit Prince van Antoin de Saint-Exupéry. Ik ben blij dat dat overgekomen is, die vergelijking vind ik een grote eer.”

Essabane: “We hebben het boek De Zoon van de Gazelle genoemd. Hayy leert van de gazelle wat liefde is, hij is van haar afhankelijk. Vanaf het begin zit die liefde en afhankelijkheid van de natuur er al duidelijk in. De mooiste scène vind ik als zijn moeder sterft. Dan gaat hij nadenken wat hem is overkomen, wat het leven nu eigenlijk is. Hij wordt geconfronteerd met de dood en rouw en hoe hij daar mee moet omgaan. Vanaf dat moment begint hij met de grote filosofische vragen.”

Waarom moet iedereen dit boek gelezen hebben?

Wassenberg: “Ons boek is natuurlijk een eerbetoon aan Ibn Tufayl. Voor iedereen is het een mustread om op een toegankelijke manier te lezen wat er in de grote filosofische werken wordt gezegd. Het is voor je eigen, spirituele en filosofische zoektocht een geweldige stimulus om jezelf vragen te stellen.”

Essabane: “Het verhaal kan als een soort spiegel werken voor ons in onze eigen eeuw. Het kan ons laten zien hoe wij als mensheid met alles verbonden zijn op grond van bepaalde fundamentele levensvragen. We lijken soms met elkaar te botsen, maar we hebben iets diepers met elkaar gemeen. De planeet die we delen, ervaringen die we delen en dat we onszelf de vraag stellen hoe we met de planeet en met elkaar willen omgaan, wat we van elkaar kunnen leren. Wat zou de wereld mooi zijn als we die open houding naar elkaar toe zouden hebben en net als de hoofdpersoon in dit verhaal ervoor zouden kiezen om alles in Frage te stellen, nieuwsgierig en onbevooroordeeld naar alles zouden kijken. Daarom moet iedereen het lezen. Dit inspirerende verhaal maakt de potentie van de mens en de mensheid zichtbaar.”