“Wie het met hem aan de stok had, moest vrezen voor zijn scherpe pen”

Dirk van de Glind is naar eigen zeggen van jongs af aan een dromer en een denker geweest. “Een gevoelig jochie dat zich verwonderen kan over schoonheid, intens genieten kan van wat ook mensen aan moois kunnen scheppen, aan goeds kunnen doen. Maar ik kan ook uit m’n evenwicht zijn door pijn en verschrikkingen die we als mensen elkaar, de dieren en de aarde aandoen. We zijn toch voor iets anders bestemd? Iets beters? Iets mooiers?”

Onlangs heb je drie boekjes op de markt gebracht over – en vooral met teksten ván A.M. de Jong. Wie was hij? En hoe ben je hem op het spoor gekomen?

Ik heb in mijn leven veel aan A.M. de Jong te danken. In de eerste plaats als mens, voor mijn eigen ontwikkeling. En daarmee ook als docent en als schrijver. Toen ik in de brugklas zat, liet een bevlogen docent Nederlands ons in ons schrift schrijven: Merijntje Gijzens jeugd en jonge jaren – A.M. de Jong. Hij bezwoer ons dat we het zouden lezen zodra we er aan toe waren.

Een paar jaar later, in 1974, werd de gelijknamige tv-serie uitgezonden. Ik was toen vijftien jaar en Merijntjes belevenissen kwamen enorm bij me binnen; ik herkende me in dat wat tobberige kereltje. We zaten thuis met ons alles aan de buis gekluisterd. Ik kom uit een vrij zwaar protestants-christelijk milieu en als er gevloekt werd op tv werd ie meteen uitgezet. Tot mijn verwondering en vreugde gebeurde dat niet bij Merijntje terwijl er toch stevig op los gesakkerd en gevloekt werd. Pas later heb ik begrepen hoeveel ook mijn vader aan de serie te danken heeft gehad. Ook hij worstelde met zijn geloof en met name Flierefluiter uit de serie opende een wijds en warm perspectief op het leven, én op God.

Ik ben toen alles gaan verzamelen wat ik over en van De Jong kon vinden en heb het allemaal tot me genomen, geabsorbeerd. Toen ik in 2019 met vervroegd pensioen ging, ben ik alles opnieuw gaan lezen en ontdekte hoezeer ik door het werk van deze schrijver beïnvloed en gevormd ben in mijn opvattingen, mijn verlangens, in mijn geloof, mijn hoop, ja zelfs in de liefde. Ik kreeg het gevoel dat ik nog een soort van ereschuld had in te lossen. En toen ik daarvoor contact zocht met het A.M. de Jongmuseum in Nieuw-Vossemeer, de geboorteplaats van De Jong, ging het balletje rollen. Samen besloten we tot in ieder geval één uitgave in dit jaar, honderd jaar nadat in 1925 het eerste deel van de Merijntje Gijzencyclus verscheen. Het zijn er dus drie geworden.

Merijntje Gijzen bestaat dus al honderd jaar. Is De Jong dan nog wel relevant? Wordt hij nog wel gelezen?

Ik vrees dat De Jong nog maar weinig gelezen wordt, in ieder geval niet of nauwelijks door mensen onder de vijftig. En dat is erg jammer, want zijn werk is op zichzelf al een genot. De Jong was een rasverteller en je wordt gemakkelijk zijn verhalen ingezogen. Je stuit op fraaie zinnen en passages die je graag nog eens leest, alleen al omdat ze zo mooi zijn. Hij bediende zich van een baldadige humor die je zomaar een  brede glimlach ontlokt. Door alles heen proef je levenslust. Maar er is veel meer.

A.M. de Jong werd in 1888 geboren in een straatarm, rooms-katholiek arbeidersgezin. Van de dertien kinderen werden alleen De Jong en twee broertjes ouder dan vijf jaar. De anderen stierven een vroege dood door sociale misère. Het werd goedgepraat met een beroep op een almachtige God die immers alles bestuurde.

De Jong werd socialist en heeft zich ook als schrijver hartstochtelijk ingezet voor een rechtvaardige samenleving en een betere wereldorde. Daarbij zei hij weliswaar de kerkelijke dogmatiek en praktijk vaarwel, maar liet God, of het goddelijke, nooit los, schreef er op diepzinnige, bijna mystieke wijze over. Zijn diepe verwondering over en groot ontzag voor het goddelijke kan je in zijn werk niet ontgaan.

Nooit heeft hij geaarzeld onrecht aan de kaak te stellen. Wie het met hem aan de stok had, moest vrezen voor zijn vlijmscherpe pen. Dat is hem uiteindelijk noodlottig geworden: in 1943 is hij vermoord vanwege zijn openlijke stellingname tegen het fascisme.

Er zijn nu maar liefst drie boekjes. Waarover gaan ze?

Treffende woorden is een bloemlezing uit het indrukwekkende oeuvre van De Jong. De bundel is samengesteld rond 19 karakteristieken van De Jong als mens en als schrijver. Samen geven ze een goed beeld van zijn ongelooflijke veelzijdigheid. Het is een boek geworden waar je heerlijk in kunt grasduinen en waaruit je bij uiteenlopende gelegenheden kunt citeren. Waarmee je huisgenoten kunt verrassen: moet je horen wat ik hier lees..!

De dans op de vulkaan is een brochure die De Jong eind 1938, begin 1939 schreef om te waarschuwen tegen het opkomende fascisme en populisme. Met dit griezelig actuele en profetische geschrift roept hij nog altijd op pal te staan voor onze democratische rechtstaat. Het is heruitgegeven omdat het wijst op universele en tijdloze mechanismen van ontmenselijking, machtswellust, haat en agressie. En omdat het een vurig pleidooi is waarachtig mens en médemens te zijn. De brochure is gratis ter beschikking gesteld aan alle leden van het Kabinet en van de Eerste en Tweede Kamer. Het zou ook verplichte kost moeten zijn voor alle middelbare scholieren en studenten.

Mijmeringen van een godzoeker is een bundeling van acht artikelen die De Jong in 1928 en 1929 schreef. Je zou denken dat ze inmiddels wel gedateerd zouden zijn, maar ik weet zeker dat er vele theologen zijn die het niet aandurven – wellicht net aankúnnen – het helemaal en met aandacht te lezen. De Jong laat weinig heel van wat er zoal over God beweerd is en wordt, maar schrijft met intense liefde over waar hij ten diepste in gelooft.

Wat raad je mensen aan die voor het eerst of opnieuw willen kennismaken met A.M. de Jong en zijn werk?

De drie boekjes zijn natuurlijk een goed begin. In de boekhandel is helaas alleen nog Merijntje Gijzens jeugd als nieuw verkrijgbaar. Tweedehands is er met wat zoeken gelukkig nog wel meer te vinden. Een bezoek aan het A.M. de Jongmuseum kan ik iedereen aanbevelen. Er zijn daar ook nog meerdere oude uitgaven verkrijgbaar. Zelf laat ik me graag uitnodigen om de lezing A.M. de Jong en 100 jaar Merijntje Gijzen te geven.