Recensie van ‘Van Eeden kiest voor de maan’ van Mogobe Ramose

In deze tijd, waarin het individualisme dominant is en niet zelden is doorgeslagen tot een neoliberaal ‘eigen IK eerst’, wordt het Afrikaanse denken ‘vanuit het WIJ’ ook door steeds meer westerse mensen serieus genomen. Met name in ecologische kringen wordt het Wij-denken omarmt.

Het boekje (90 pagina’s) met de vreemde titel Van Eeden kiest voor de maan bestaat uit twee delen. Het eerste deel is een inleiding over de kern van het Ubuntu-denken. Deze zeer heldere uiteenzetting is geschreven door filosoof Henk Haenen gepromoveerd in de Afrikaanse filosofie.

Deze filosofie, zo schrijft Haenen, gaat in eerste instantie uit van relaties. In plaats van het westerse ‘IK ben’ stelt Ubuntu: ‘Ik ben verbonden met anderen en zie mijzelf als onderdeel van een WIJ’. Illustratief voor dit denken is ook de vergelijking met de zeer dikke Afrikaanse boom de Baobab. Niet één of twee mensen zijn in staat die boom te omarmen maar zeker twaalf en soms meer zijn daarvoor nodig. Die omarming staat symbool voor de gedachte dat samenwerking van meer mensen en van meerdere visies en culturen noodzakelijk is om te komen tot een ‘waarachtige en werkzame levensfilosofie’.

Hierbij enkele uitspraken die dit denken duidelijk maken:

‘Het proces van zelfontplooiing van de individuele mens verloopt gelijktijdig met de ontplooiing van de medemens, de natuur en de kosmos’.

‘Mens zijn is je menselijkheid bevestigen door de menselijkheid van andere te erkennen en op grond daarvan menselijke relaties met anderen aan te gaan’.

Nou komt dit denken mij niet helemaal vreemd over. Zeker in het groene denken herken je dit gemeenschapsdenken. Groenen keren zich af van het individualistische denken omdat dit het egocentrisch handelen bevordert, wat weer leidt tot milieuvernietiging, klimaatproblemen en de ‘Eigen Ik en Eigen Land Eerst’ mentaliteit.

Om misverstanden te voorkomen benadrukt vakfilosoof Haenen het verschil tussen Ubuntu en westerse filosofie in de volgende definitie: ‘Het zijn van de werkelijkheid wordt hier (in Ubuntu, -HB) dus niet zoals in de westerse filosofie gebruikelijk als een zelfstandigheid opgevat, waartegen de mens en de denker een positie inneemt. De mens weeft zich in de visie van Ubuntu-filosofie het zijn in’.

Los van het huidige groene denken bestond er ook ik de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw onder progressieve katholieke jongeren en bij de jongerenbeweging van de sociaaldemocraten, de AJC, een sterk gemeenschapsdenken. Bij de AJC kwam dat onder meer tot uiting in de bijeenkomsten op De Paasheuvel in Vierhouten en in het participeren bij de oprichting van Volkshogescholen.

Zoals bij de katholieken van het toonaangevende katholieke literaire blad De Gemeenschap, alsmede bij de oprichting van de katholieke Volkshogeschool ‘het gemeenschapsoord Drakenburgh’, gebouwd door de gelijknamige jeugdwerkgemeenschap. In de naoorlogse opbouwperiode werd dit gemeenschapsdenken door de toenmalige kabinetten nog bevorderd en gesubsidieerd. Na deze periode werd de ondersteuning stap voor stap afgebouwd en vanaf eind jaren zeventig werd het liberale individualistische denken dominant.

Een van degenen die dit socialistische, katholieke gemeenschapsideaal wilde verwezenlijken, was Frederik van Eeden (1860-1932). Van Eeden was schrijver, onder andere van de steeds weer herdrukte roman Van de koele meren des doods. Daarnaast was hij psychiater en stichter van de commune Walden (Bussum) in 1898, een socialistische tuinbouwkolonie waar alle grond en inkomsten gemeenschappelijk waren. Zijn communale droom eindigde in 1907 weliswaar in een faillissement, maar als schrijver en psychiater had hij veel invloed op het denken in progressieve kringen.

Magobe Ramose, hoogleraar filosofie aan de universiteit in Zuid-Afrika die het tweede deel van het boek schreef onder de titel ‘Van Eeden kiest voor de maan’, ziet Van Eeden als een denker die de filosofie van Ubuntu in de praktijk bracht zonder dat hij er ooit van gehoord had. Het verhaal van Ramose is een bewerkte versie van de Van Eedenlezing die hij in 2018 hield.

Volgens Ramose kiest Van Eeden voor de maan omdat hij in verhandelingen over psychiatrie regelmatig deze planeet gebruikt als symbool voor het streven naar een rechtvaardige maatschappij. De maan, zo schrijft Van Eeden, en Ramose zegt het hem met vreugde na, ‘leert ons op een onbewuste en passieve manier onbaatzuchtig te zijn en ons te richten op het leven van anderen’.

De maan wordt ook gekoppeld aan de beschrijving van een vorm van waanzin, de zogeheten maanziekte (lunatic in het Engels). Als niemand zou lijden aan waanzin, zo schrijft Van Eeden, ‘dan zou waanzin uitgevonden moeten worden om te kunnen verklaren hoe menselijke relaties normaal verlopen’. Van Eeden, zo schrijft Ramose instemmend, ‘daagt ons uit om waanzinnige visionairs te worden, zoekend naar rechtvaardigheid en vrede in de wereld’.

Ramose ervaart Van Eedens beroep op de maan tenslotte als een vooruitlopen op het maanverdrag van de Verenigde Naties in 1979. Daarin wordt de maan en haar natuurlijke rijkdommen beschouwd als het ‘gemeenschappelijk erfgoed van de mensheid’ en kan niet opgeëist worden door een staat, een bedrijf, NGO of een persoon. Dit maanverdrag laat zien, aldus Ramose, dat de mensheid ethisch kan redeneren en handelen zonder zichzelf centraal te stellen. Het is een voorbeeld van waanzinnig, maar niet zwakzinnig redeneren.

Ramose eindigt zijn lezing met de verzuchting: ‘wat weerhoudt de mensheid ervan om dit ethisch redeneren en handelen ook toe te passen op de leefbare planeet aarde?’

De lezing van Mogobe Ramose is een kleurrijke en wijduitlopende verhandeling over zijn denken, mede geïnspireerd door allerlei aspecten van het denken van Van Eeden. Wil je echter de kern weten van de Ubuntu-filosofie, dan kun je beter de inleiding door Henk Haenen goed lezen.