Boerkaverbod: over betekenis toekennen en toe-eigenen

Een Amerikaans-Nederlands stel had mij gevraagd om in Nederland hun trouwritueel te leiden. We waren in gesprek over de vorm van het ritueel toen de bruid mij vertelde dat ze een bruidssluier zou dragen en aan de hand van haar vader door het middenpad naar haar aanstaande gebracht wilde worden. Ik was net voor mijn doctoraalscriptie verdiept in de discussie over hoofddoek dragen in de christelijke gemeenschap van Noord-Afrika in de tijd van Tertullianus. En ik drong erop aan dat ze het niet zou doen. Door je vader weggegeven worden is een middeleeuws ritueel dat is ontstaan in een patriarchale context: de vader die zijn dochter weggeeft draagt zijn jurisdictie de vrouw over op de echtgenoot. De vrouw in kwestie is handelswaar: het ritueel van de overdracht bevestigt dat zij geen zelfstandige juridische status heeft. De sluier is daarvan het symbool. Pas nadat ze beiden ‘ja’ gezegd hebben, mag de sluier opgetild worden en kan de bruidegom voor het eerst zijn nieuw verworven bezit bekijken.

Ook als dat voor de middeleeuwen waar geweest is, dan nog kennen mensen er vandaag heel andere betekenissen aan toe wanneer een bruid weggegeven wordt door haar vader. ‘Voor mij betekent het dat mijn ouders achter mijn huwelijkskeuze staan’, zegt één bruid. ‘Ik vind het mooi om zo te laten zien dat ik in de voetsporen treed van mijn ouders, het drukt mijn verbondenheid uit met vorige generaties.’ zegt een andere bruid. Hebben zij het fout? Moet de bruidssluier afgeschaft worden omdat het een patriarchaal symbool is?

Ik zat fout, ontdekte ik. De betekenis die de sluier voor mij heeft, was voor haar irrelevant. It’s all about the context, leert ons het vakgebied van de ritual studies. Een symbool, een ritueel heeft geen vaststaande betekenis. Betekenissen kunnen verschuiven, veranderen, afhankelijk van de tijd waarin we leven en van de situatie waarin we de rituelen gebruiken. De bruiden van vandaag hebben zich het symbool van de sluier toegeëigend zo dat het voor henzelf betekenisvol is.

Betekenis toekennen zie ik deze dagen weer volop in de discussies over het boerkaverbod. Let wel: het zijn autochtone witte Nederlandse mannen en vrouwen die weten wat de betekenis van de boerka is voor islamitische vrouwen. Dat is ook de argumentatie van arabist Jan Jaap de Ruiter in een artikel elders op deze website: het dragen van een niqab noemt hij eerst het bewijs van de grenzeloze onrechtvaardigheid tussen mannen en vrouwen, en daarna verwijst hij naar Saoedi-Arabië en andere landen in het Midden-Oosten. Vrouwen hier zouden dankbaar moeten zijn omdat de Nederlandse wet hen beschermt tegen de onderdrukking door hun mannen.

Maar zo eenduidig is de sluier niet, ook de niqab of de boerka niet. Het dragen van een hoofddoek, hijab of niqab of boerka, heeft in Nederland onvermijdelijk andere betekenissen dan in Iran, Tunesië of Turkije. In Iran of Saoedi-Arabië is het afleggen van een hijab een daad van moed, omdat vrouwen opkomen voor hun vrijheid en daarmee de wet overtreden. In Nederland is een hijab of niqab dragen een daad van moed, omdat de moslima’s hier leven in de context van groeiende islamofobie waar de hoofddoek hét symbool is geworden van hun religieuze identiteit.

Nog een argument waarom volgens Jan Jaap de Ruiter en vele anderen het verbod op de niqab of boerka terecht is, is de associatie van de niqab met moslimextremisme en terroristisch geweld. Dit is precies wat het is: associatie. Niet gestoeld op feiten of ervaringen. Eenvoudigweg wordt verondersteld dat de vrouwen door een boerka te dragen zich bekennen tot extremistische islamitische stromingen en tot terroristisch geweld. Zelfs als dit zo zou zijn, dan zou het verbieden van de kleding dragen slechts een symptoom bestrijden in plaats van de ziekte. Net zo zinloos als het is om mensen in Staphorst te verbieden om klederdracht te dragen in de hoop dat ze alsnog anders gaan denken over de vaccinatie van hun kinderen. Je kunt niet het gedachtegoed van mensen veranderen door de expressie ervan in kleding te verbieden.

Kleding communiceert, leert de antropologie. Betekenistoekenning is niet alleen een proces van degene die de kleding draagt maar evengoed van degene die ze ziet. Een stropdas communiceert een kantoorbaan, waarschijnlijk hoger opgeleid en in de regel een man. En daarop passen we onze houding aan ten opzichte van de drager. Dat gebeurt ook bij sluiers, hijabs, niqabs. De draagster heeft het volste recht er haar eigen betekenis aan toe te kennen. Maar onvermijdelijk kennen ook de mensen om haar heen er een betekenis aan toe, die hun houding en hun gedrag stuurt ten opzichte van de draagster. Het is nuttig als niet-moslims in ons land zich in alle oprechtheid afvragen waarop het gebaseerd is dat zij zich ‘unheimisch’ voelen tegenover sluier, hoofddoek, boerka of niqab. En dan is een antwoord als ‘het past niet bij onze cultuur’ veel te kort door de bocht. In een open samenleving gaan mensen met elkaar in gesprek over deze betekenissen en over wat zij willen communiceren. Zo blijft het symbool een levend proces en kan het gebeuren dat de draagster haar kleding aanpast omdat zij haar communicatie wil aanpassen. Daar past geen wet bij.

Het verbieden van een boerka of niqab in Nederland omdat in Iran en Afghanistan vrouwen verplicht hun hele lichaam moeten sluieren, is nonsens. Daarvan voelt geen enkele vrouw zich bevrijd: niet in Iran of Afghanistan, niet in Nederland. Als we vrouwen wereldwijd willen steunen in het zoeken naar vrijheid en een eigen expressie van hun geloof, dan laten we hen zelf betekenisgevers zijn van de symbolen en rituelen die zij verkiezen te gebruiken. Anders zouden we het ook onze bruidsparen moeten verbieden om een sluier te dragen omdat de sluier van de bruid een patriarchaal symbool is dat tegen de vrijheid van de vrouw en de gelijkgerechtigheid van man en vrouw in gaat.