Cultuurpessimisme als redding van de aarde

Ook als je de samenhang tussen CO2 en klimaatverandering ontkent, zoals de klimaatsceptici, dan nog kun je niet net doen of er niets aan de hand is met onze planeet. Uitstervende diersoorten, leeggeviste zeeën, verwoestijning van groene gebieden en net zo goed het volbouwen van natuurgebieden met windmolenparken en zonnepanelen – dat alles wijst op het verwoestende ingrijpen van de mens in de natuur. Een menselijke dominantie over de aarde zoals eerdere beschavingen die niet hebben gekend, hoewel daar ook niet altijd even frisse jongens tussen zaten. Maar zo bont als de onze, met betrekking tot het leven, heeft geen enkele cultuur het gemaakt. Psalm 8 met zijn mens als ‘heerser over alle dieren’ – daar is de natuur mooi goed mee geweest, met zo’n heerser.

Er worden pogingen ondernomen om te redden wat er te redden valt. Zo pleitte Lubach nota bene voor kernenergie om de boel – namelijk van ons gigantische energieverbruik – draaiende te houden. Eerlijk gezegd lijkt het me waanzin om ons nageslacht en de aarde tot in lengte van dagen op te zadelen met een serie tijdbommen.

Er is maar één weg, zegt Midas Dekkers: Minder minder minder… Voor de goede orde: minder energieverbruik.

Maar onze cultuur is ziek tot in het merg. Haar toverwoord is immers juist groei. Economische groei om precies te zijn. Het is normaal om de aarde te exploiteren en in economische termen te denken. De vraag van onze Westerse cultuur is: hoeveel brengt dit op? Alles wordt vermarkt. Alles, zelfs natuur en schoonheid en stilte, is industrie geworden. Dat is wat we vanzelfsprekend vinden.

Het is die vanzelfsprekendheid waarover Seattle, het opperhoofd van de Sioux, zich zo verbaasde in zijn beroemde toespraak toen de Amerikaanse regering hun leefgebied wilde kopen:

Hoe kun je de warmte van het land kopen of verkopen? Als wij de prikkeling van de lucht en het kabbelen van het water niet kunnen bezitten, hoe kunt u het van ons kopen? 

Dat dit in onze oren wel heel naïef en primitief klinkt zegt alles over de treurige gewenning aan dit type denken en over de vervorming van ons levensgevoel.

Wij blijven denken in termen van groei. We willen blijven leven zoals we leven. Ook de groene lobby, met zijn triomfen van windmolens en zonnepanelen, is onderdeel geworden van dit systeem. Een systeem van meetbaarheid en berekenbaarheid. En zelfs evenzeer van winstoogmerk. We zetten die dingen neer om te behouden wat we hebben, eenzelfde levensstandaard, eenzelfde energieverbruik. En daarom gaat het niet werken.

We moeten de aarde willen redden, niet onze cultuur. Alle beschavingen zijn teloorgegaan. Het zou van weinig realisme getuigen om te menen dat die van ons daaraan zou ontkomen. Kosmisch gezien is teloorgang een volkomen natuurlijk verschijnsel. In het licht van de eeuwigheid is de mens niet zo belangrijk als hij pretendeert te zijn. Luceberts beroemde ‘kruimel op de rok van het universum’ is dan nog te veel eer voor de mens.

Wie de documentaire De aarde draait door (Tegenlicht, VPRO, 16 december jl.) heeft gezien, over schrijver en voormalig milieuactivist Paul Kingsnorth, zal bovenstaande bekend in de oren klinken.

Kingsnorth wijst de ziekte van onze cultuur aan als een onomkeerbaar proces. En wat benoemt hij als die ziekte?
Deze cultuur is de eerste waarvan je kunt zeggen dat niets haar meer heilig is.
Daarom is cultuurpessimisme de enige weg: het is optimisme voor de aarde.

Kingsnorth is tot het inzicht gekomen dat activisme ons niet gaat redden en richt zich op het kleinschalige leven dicht bij de aarde. Een stil verzet op de millimeter vrije ruimte die je is toebedeeld.

In mijn woorden: innerlijke migratie en contemplatie op de positie van de mens in het levensweb. In Seattle’s woorden: De mens heeft het web van het leven niet geweven. Hij is slechts één draad ervan. Wat hij met het web doet, doet hij met zichzelf.

Rage against the machine in de stilte.
Dat is de weg van de mystiek.