Het Westen zegt voor vrijheid en democratie te staan, voor mensenrechten en de rule of law. Die waarden zijn universeel, zeggen wij, gelden eigenlijk voor iedereen. In 1989, het jaar dat de Berlijnse Muur viel, schreef Francis Fukuyama zijn beroemde essay ‘The end of history’. Met de ondergang van het communisme was het einde van de geschiedenis aangebroken. De democratie had gezegevierd. Er is nadien veel kritiek op Fukuyama gekomen en van die vrolijke liberale wereld lijkt nu weinig over, maar helemaal ongelijk had hij niet. Oost-Europese landen waren in 1989 ontzettend blij van het communisme verlost te zijn. In plaats van een aards paradijs leefden ze in een totalitaire hel zonder godsdienstvrijheid, vrijheid van meningsuiting en eerlijke verkiezingen, maar wel met een almachtige staat die zijn burgers controleerde en in een keurslijf dwong. Oost-Europeanen zijn ontzettend dankbaar hiervan verlost te zijn. En ook de Oekraïners wensen het totalitarisme niet meer terug maar willen vrij zijn.
De Russische president Vladimir Poetin is natuurlijk geen communist. Zijn ideeën zijn reactionair en nationalistisch. Daarom heeft hij de sympathie van extreemrechts Europa, van Matteo Salvini tot Thierry Baudet. Maar diezelfde Poetin heeft de ondergang van de Sovjet-Unie de grootste geopolitieke ramp van de twintigste eeuw genoemd en zijn doel is to make Russia great again. Daarom is hij in 2014 en opnieuw in 2022 Oekraïne binnengevallen.
De oorlog in Oekraïne is niet een oorlog tussen Rusland en Oekraïne alleen, maar is een conflict tussen democratie en autocratie, zo betoogt historica en Oost-Europadeskundige Anne Applebaum in haar nieuwste boek. China, maar ook landen als Iran, Noord-Korea en Venezuela staan achter Poetin en zijn strijd, omdat ze tegen het Westen zijn, tegen Amerika zijn. Autocraten haten het Westen omdat de idealen van vrijheid en gelijkheid hun macht bedreigen. En ook alle financiële voordeeltjes die ze genieten. Wijlen Hugo Chavez predikte gelijkheid, maar hij en zijn vriendjes vulden onbezonnen hun zakken en plunderden de Venezolaanse staatskas leeg. Poetins bondgenoten bezitten onroerend goed in Europa en de Verenigde Staten en schuiven hun geld weg in allerlei schimmige BV’s. Vandaar ook de titel van haar boek Autocratie B.V. Autocratie gaat niet alleen om het onderdrukken van de eigen burgers, maar ook om schaamteloze zelfverrijking. Het wekt dan ook geen verbazing dat Donald Trump amicaal is met dictators. Als Trump in november de Amerikaanse presidentsverkiezingen wint dan is dat ook een grote overwinning voor Autocratie B.V.
Autocraten van diverse ideologische pluimage kunnen het heel goed met elkaar vinden, observeert Applebaum terecht. De machthebbers in Venezuela zijn – in ieder geval in naam en retoriek – heel socialistisch, maar zijn dikke maatjes met het theocratische regime in Iran. En de in naam vrome ayatollahs in Iran zijn vrienden met de islamofobe communisten in Beijing, omdat die allemaal spionagesoftware hebben ontwikkeld waarmee je je eigen burgers in de gaten kunt houden. En natuurlijk is het zwaar christelijke Rusland een bondgenoot van Iran, want dankzij Poetins militaire steun kan de slager uit Damascus president van Syrië blijven. Opportunisme en cynisme zijn troef. Autocraten doen niet langer hun best om hun onderdanen te overtuigen van hun grote gelijk. Ze willen juist dat de mensen apathisch worden en hun hoop verliezen. Want dan accepteren zij die dictatuur, corruptie en armoede als voldongen feiten, waartegen je toch niets kunt doen.
Toch heeft Autocratie bv een grote blinde vlek, die Applebaums betoog een stuk zwakker maakt: Israël en het onrecht wat het Palestijnse volk nu overkomt. Het leed van de Palestijnen laat immers zien dat de westerse naties niet altijd praktiseren wat ze prediken. Mensenrechten gelden – terecht – voor Oekraïners, maar ze moeten ook gelden voor de Palestijnen. En je kunt Hamas wel een terroristische organisatie noemen en de aanval van 7 oktober 2023 veroordelen, maar als je daarna blijft zwijgen over de tienduizenden burgerdoden die Israël maakte dan is er iets mis met je analyse. En draag je juist bij aan het cynisme en de apathie die je zegt te willen bestrijden.
Een historische analogie om mijn punt te illustreren: tijdens de Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog, nu meer dan zestig jaar geleden, pleegden Franse militairen grove oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. Dorpen werden gebombardeerd, vrouwen werden verkracht en Algerijnse vrijheidsstrijders werden gemarteld. In totaal vonden tussen de 300.000 en 1,5 miljoen Algerijnen de dood, waaronder veel burgers. Hoe kon Frankrijk, het land van Montaigne en Voltaire, het land van Victor Hugo en Emile Zola, het land van de Verklaring van de Rechten van de Mens en Burgers, zoiets doen? Het koude antwoord is dat deze universele rechten in de praktijk niet voor iedereen golden. Wel voor de Fransen en de Joden, maar niet voor de islamitische Arabieren. Die waren tweederangs burgers. Daarom werd de verzetsbeweging FLN opgericht. Die ook aanslagen pleegde op Franse kolonisten. Waar het Franse leger weer met disproportioneel geweld op reageerde.
De Palestijnse verzetsbeweging Hamas moeten we ook tegen eenzelfde historische achtergrond begrijpen. Hamas is volgens islamoloog Joas Wagemakers een verzetsorganisatie die gebruik maakt van terreur als middel, maar Hamas is ook een bevrijdingsorganisatie die de Palestijnen wil bevrijden van de Israëlische bezetting. In zijn boek wil Wagemakers nuchter blijven, zonder een moreel persoonlijk oordeel te vellen over het conflict. Dat is voor een ingewikkeld onderwerp als dit ook heel belangrijk. Wanneer je Hamas echt wilt begrijpen kun je niet om de Israëlische koloniale onderdrukking heen, en dat onder Israëls controle vrijheid en democratie wel voor de Joden gelden, maar niet voor de overwegend islamitische Palestijnen. Hun rechten en hun levens tellen blijkbaar niet.
In 2022 was ik trots op Nederland, op mijn premier Mark Rutte, die ferm achter Oekraïne en het Oekraïense volk stond. Maar Rutte, en vooral zijn ruggengraatloze opvolger, hebben de Palestijnen in de steek gelaten. En juist dat maakt de sinistere firma Autocratie B.V. sterker. Niet omdat haar producten beter zijn, maar omdat ons merk is besmeurd. Dát maakt de mensen cynischer. Want wie neemt ons straks nog serieus als we – terecht – China aanspreken op het onderdrukken van de Oeigoeren, Rusland op het ‘uit het raam vallen’ van dissidenten of Iran op het ophangen van hen?
