De laatste jaren heb ik mij – professioneel, maatschappelijk en privé – bezig gehouden met onze samenlevingsvraagstukken. Waar ontwikkelt onze samenleving zich naartoe? Is dat problematisch? Aan welke knoppen kunnen we draaien om dit bij te sturen?
Hierbij zijn veel mensen op mijn pad gekomen. Sommigen ‘likeminded’, anderen een stuk minder. Aan het begin van dit proces kon ik personen met andere maatschappijbeelden dan ikzelf, maar moeilijk verteren. Als een missionair zag ik het als mijn tot heilig verheven doel die ander te overtuigen. Ik was zeer, misschien te zeer, door idealen gedreven.
Idealisme kan het juist lastiger maken om de wereld te verbeteren. Om twee redenen.
Eén: het innerlijk conflict
Voor de idealist kan het openstaan voor andere maatschappijvisies tot enorme innerlijke conflicten leiden.
Laat ik het volgende voorbeeld geven. De universele mensenrechten zijn voor mij heilig. Ieder mens draagt een stukje heiligheid in zich, is daardoor gelijkwaardig en verdient bescherming. Een ruimhartig asielbeleid was dan ook altijd iets waar ik in geloofde. Onze overheden dragen daar in mijn ogen een grote verantwoordelijkheid in. Door gesprekken met personen met een heel andere kijk, begon ik te zien hoe globale ontwikkelingen het nastreven van dit ideaal bemoeilijken. Bijvoorbeeld: is dit ideaal realiseerbaar in een tijdperk waar klimaatverandering in de toekomst alleen maar tot meer onrust, oorlog en daardoor grotere migratiestromen zal leiden?
Zijn we, als samenleving en als staat, voorbereid op een toekomst met meer onrust en meer vluchtelingen? Op welke manier gaan we ons daar op voorbereiden? Zijn er grenzen aan onze (materiële en sociale) draagkracht? Als ik accepteer dat er grenzen aan de draagkracht van onze samenleving zijn, hoe heilig vind ik deze universele rechten dan?
Ik vroeg mij af hoe ik mijn moreel kompas kan behouden en of deze überhaupt nog wel werkt in de beschreven situatie. Als een kompas zich immers altijd richt op polen, op welke pool zou die van mij zich gaan richten?
Twee: de dynamiek van polarisatie
Ik ondervind dat idealisten het meest vatbaar zijn voor de dynamiek van polarisatie.
Door onze zwart-witte beeld van ‘goed en fout’ zijn we andersdenkenden bij voorbaat geneigd te wantrouwen. Denk bijvoorbeeld aan televisieprogramma’s over de islam. Al bij aankondiging wordt de maker onder een vergrootglas – zeg maar gerust microscoop – gehouden: is die persoon wel een aanhanger van het geloof? Welke eerdere programma’s heeft hij of zij gemaakt? Alsof een karaktermoord de maker bij voorbaat zou delegitimeren en de eventuele kritische noten in het programma zou ontkrachten. Met een dergelijke opstelling worden de kloven in onze samenleving echter alleen maar groter.
Inmiddels heb ik vrede met mijn kompas. Het is juist de drang naar verbinding die ertoe heeft geleid dat mijn opvattingen zich ontwikkelen. Die verbinding kan niet ontstaan als ik vooraf al besluit dat de denkbeelden van de ander fout zijn.
Eigenlijk wens ik eenieder die verbinding nastreeft een vergelijkbare mini-identiteitscrisis toe. Ik ben mijn idealisme niet verloren en dat stelt mij gerust.
De naald van mijn moreel kompas mag dan af en toe wat draaien, mijn bestemming blijft hetzelfde. Alleen de koers naar mijn bestemming is minder rechtlijnig dan ik had verwacht.
“Een ruimhartig asielbeleid was dan ook altijd iets waar ik in geloofde. Onze overheden dragen daar in mijn ogen een grote verantwoordelijkheid in. Door gesprekken met personen met een heel andere kijk, begon ik te zien hoe globale ontwikkelingen het nastreven van dit ideaal bemoeilijken. Bijvoorbeeld: is dit ideaal realiseerbaar in een tijdperk waar klimaatverandering in de toekomst alleen maar tot meer onrust, oorlog en daardoor grotere migratiestromen zal leiden?”
Excuse me? Is dit zo’n “als ze maar niet hier komen” mededeling vermomd als “een mening”? Het is een mening die ik immoreel vind. Dat is dan weer mijn moreel kompas. Voor de rest mis ik node de invalshoek dat politiek gebaseerd moet zijn op moraliteit. Ja zelfs op universele mensenrechten, gezien de door Nederland geratificeerde verdragen op dat punt.
Dag Menachem,
Je zet me weer aan het denken. Ik wil benadriukken dat mijn stelling absoluut geen vermonde “als ze maar niet hier komen”-visie is. Mijn doel blijft nog altijd hetzelfde: een wereld waar eenieder mag en kan bestaan. Het persoonlijke proces dat ik probeerde te schetsen zit meer in de manier om dat te bereiken. Ik zal proberen te omschrijven wat ik daarmee bedoel. Niet om je te willen overtuigen – die drang probeer ik nou juist af te leren – maar zodat we elkaar misschien beter begrijpen.
Het doel hierboven kan volgens mij alleen worden bereikt met voldoende draagvlak in de samenleving. Ik schetste een vooringenomenheid die ik soms proef in discussies, bijvoorbeeld rond het asielbeleid. Bij mezelf in de eerste plaats, maar ook bij anderen. Die vooringenomenheid leidt ertoe dat we niet openstaan voor de – soms legitieme – zorgen van anderen en daarmee niet gemakkelijk tot antwoorden komen om die zorgen te verminderen of in ieder geval op een constructieve manier bespreekbaar te maken. Ongewild werken we daarmee volgens mij niet toe aan het vergroten van dat draagvlak.
Terwijl nou juist ontwikkelingen als klimaatverandering en strijd/oorlog als indirect gevolg daarvan, de urgentie van dit draagvlak vergroten, maar ook telkens leiden tot de politieke dynamiek die dit draagvlak ter discussie stelt. Hoe denk jij dat we dit draagvlak kunnen vergroten?
Ik ben het overigens helemaal met je eens dat politiek gebaseerd moet zijn op moraliteit, juist omdat politiek gaat over de vraag hoe we willen samenleven.
Mijn moreel kompas heeft mij geleerd mij alleen op te winden over zaken waar ik daadwerkelijk een steentje aan kan bijdragen. Zo ben ik tegen dieren mishandelen en dan bedoel ik niet mijn lieve oude kater, of mijn knuffelhond, maar alle dieren. Het is daarom dat ik sinds jaren geen vlees meer eet. En zo maken miljoenen mensen hun keuzes. Als oud verpleegkundige windt ik me nog steeds bij tijd en wijle op over, in mijn ogen, ronduit mistoestanden in met name ouderenzorg, en draag ik mijn steentje bij via de clientenraad in een zorgcentrum. Een mens hoeft niet meer te doen dan dat hij kan. Het vluchtelingenprobleem kan ik niet wakker van liggen, want ik kan het niet oplossen en wat ik kan doen, doe ik. Dat geldt voor elk mens. We moeten onszelf geen schuld complex aanpraten, maar doen wat we kunnen.
De universele mensenrechten zijn voor mij heilig. Ik stem daarmee van harte in. En ik ga een stapje verder, ik ben ook voor dierenrechten en rechten voor het milieu. Mensen, dieren en milieu horen bij elkaar. Alle drie dienen gehoed en beschermd te worden omdat alle drie, zij hun bijdragen leveren aan een leefbare wereld.
Persoonlijk vind ik het beschamend dat politici, en dat geldt ook religieuze leiders, kennelijk niet in staat zijn, om gezamenlijk afspreken te maken en daar naar handelen dat mensen, dieren en het milieu uitbuiten (mishandelen en letterlijk kapot maken) misdadig en immoreel handelen is.
Je kunt van mening verschillen hoe een en ander op te lossen maar mensen, dieren en het milieu mishandelen is immoreel en misdadig. Hen vervolgens in de steek laten is eveneens immoreel en misdadig.
Goed nieuws voor Maritte: een kompas, d.w.z. een kompasnaald, heeft altijd twee polen: een noordpool die gericht is op de magnetische zuidpool van de Aarde, en een zuidpool. En het kompas is juist bedoeld om alle windrichtingen te vinden.
Als je echt een monopool had, zou je a.s. dinsdag de Nobel- prijs voor natuurkunde hebben gewonnen.