De terugkeer van het Alziend Oog?

Vroeger hingen ze in veel cafés: rechthoekige prenten met in het midden een groot oog in een driehoek, en daaromheen de tekst ‘Hier vloekt men niet’. Het oog in de driehoek moest het Alziend Oog van God verbeelden: God houdt je overal in de gaten. De hemelse Big Brother is watching you. Niets ontgaat Hem. Misdraag je je, bijvoorbeeld door in het café te vloeken, dan blijft dat niet onopgemerkt. Het wordt opgeslagen in het goddelijke geheugen. En eens, op de Dag des Oordeels, zul je erop worden afgerekend.

Die God als hoeder van de publieke moraal hield lang stand, ook in de kring van westerse filosofen. Voor Immanuel Kant, de belangrijkste Duitse vertegenwoordiger van de Verlichting, was God zo ongeveer de laatste waarborg van ons besef van goed en kwaad. Voor Kant was dat zelfs een bewijs voor het bestaan van God: er moest een soort ultieme instantie buiten de mens zijn die de grondslag vormt voor ons morele handelen. Over de Franse filosoof Voltaire, die zelf het geloof in een alwetende God onder scherpe kritiek stelde, bestaat een beroemde anekdote. Hij voerde met een aantal verlichte vrienden een tafelgesprek over het bestaan van God, maar vroeg zijn gasten het gesprek even te staken toen het personeel de tafel kwam afruimen. ‘Want als zij horen dat God niet bestaat, dan gaan ze er met mijn tafelzilver vandoor.’ Het geloof in een alziende en boekhoudende God werd nuttig gevonden voor het bewaken van de moraal in de samenleving.

De strenge, rechtsprekende God verloor in de tweede helft van de twintigste eeuw in de westerse wereld snel krediet. Hij ‘leerde manieren’, aldus de socioloog Herman Vuijsje in zijn boek Tot hier heeft de Heer ons geholpen. Over godsbeelden en goed gedrag (2007). God werd humaan, liefdevol, vergevingsgezind. Een soort Sinterklaas dus, maar dan zonder Zwarte Piet. Want zoals God ziet en weet ook Sinterklaas alles, maar hij wordt niet snel boos. Die lieve en aardige Sinterklaasgod is volgens Vuijsje zo ongeveer de laatste fase in de teloorgang van het antropomorfe godsbeeld, dus van de toekenning aan God van uitvergrote menselijke eigenschappen. Daarna werd God in de westerse wereld al snel van Iemand tot Iets: een macht, kracht of energie, maar niet langer een persoon die alles ziet.

Wat wij doen of laten wordt dus niet langer door Gods Alziend Oog geregistreerd. Maar wordt het nu wellicht door een andere virtuele werkelijkheid waargenomen en vastgelegd? Is er in de sociale media een nieuw soort Alziend Oog dat ons goed en kwaad in de gaten houdt?

We zetten van alles op de sociale media. Onze leeftijd, woonplaats, relatiestatus en seksuele voorkeur. Waar we zijn, wat we ervan vinden, welke merken we leuk vinden, noem maar op. Al die gegevens worden gebruikt. Is het niet in je volgende sollicitatie, dan is het wel directe verzilvering. Persoonlijke gegevens functioneren als een munteenheid in de virtuele werkelijkheid, dat heeft alles met reclame te maken.

Facebook heeft het doorverkopen van je persoonlijke gegevens tot kunst verheven. Met name via de zogenaamde apps. Dat zijn kleine programmaatjes die bijvoorbeeld voor je bijhouden wanneer je vrienden jarig zijn. Ze krijgen niet alleen toegang tot jouw persoonlijke gegevens, maar ook die van je netwerk.

Met al die gegevens was het wachten tot justitiële instanties de sociale media in de gaten gaan houden. De FBI is daar in ieder geval mee bezig. In feite kun je ze het niet eens kwalijk nemen publiekelijk toegangelijke informatie te gebruiken in hun onderzoeken.

Twee ogen dus, die zien wat we delen. De ene om er zelf beter van te worden, de andere om ons aan de juiste kant van de wet te houden. Niet langer meer alziend. Zonder dit Alziend Oog zijn we op onze eigen moraal aangewezen. We maken ons geen zorgen meer over de eindafrekening na ons leven.

Zijn er vrijbuitersplekken waar we kunnen doen wat we willen? Zonder sociale controle, zonder justitiële dwang? Jazeker. De meest verdorven daarvan, /b/ op 4chan, is een anoniem forum waar eigenlijk vrijwel alleen kinderporno en dierenmishandeling niet wordt getolereerd. Verder is alles hier toegestaan. Het wordt wel ‘het afvoerputje van het internet’ genoemd. Met 7 miljoen bezoekers per dag is het er heel druk.

Is het er alleen maar duister? Nee, dat niet. Het is ook de geboorteplaats van de hackersgroep Anonymous. Naast pesterijen, probeert deze groep op haar eigen wijze de vrijheden op het internet te bewaken. Ook is het de geboorteplaats van vele grapjes die over het internet vliegen. Hebt u wel eens gelachen om de grappige plaatjes met katten met een geestig bijschrift? Nu weet u waar ze vandaan komen.

We kunnen ons afvragen wat dit forum zegt over de menselijke natuur. Een verdorven kern? De erfzonde? Een uitlaatklep? Een ding is zeker: op één miljard internetgebruikers is een dagelijks bezoek van 7 miljoen mensen niet meer af te doen als een verdorven minderheid.

Het privatiseren van de publieke moraal, het wegvallen van Zijn Alziend Oog laat een duister deel van de mens zien. En toch kennen we een aantal verhalen van mensen die op dit soort plaatsen echt over de schreef gingen en werden opgepakt. Soms gevonden door justitie, maar vaak door de eigen vrijbuitersgemeenschap uitgeleverd.

Gelukkig kunnen we, waar de eigen moraal tekortschiet, terugvallen op elkaar en op instituties. Gelukkig kunnen we zo voorkomen dat die ene rotte appel de fruitmand besmet. Zo zijn we elkaars Alziend Oog geworden.