Doodgewone mensen in de Bosnische oorlog

Wat betekent het om voor je leven te vrezen in je eigen land, op een plek waar je je ooit veilig voelde? Als student geschiedenis en politicologie heb ik dit concept lang begrepen als een bijproduct van oorlog en binnenlandse instabiliteit, een probleem dat over het algemeen wordt aangepakt door de Verenigde Naties en humanitaire instellingen. Ik kon het uitleggen met historische en hedendaagse voorbeelden. Ik had het concept volledig geïntellectualiseerd. Totdat ik tijdens mijn masterstudie aan de Universiteit van Toronto een vak volgde over de Balkanoorlogen.

Ik werd gevraagd om een boek en een film te recenseren die de oorlogen op een nieuwe, originele manier benadert. Het bestuderen van deze oorlogen door middel van kunst heeft mijn kijk op oorlog in het algemeen volledig op zijn kop gezet. Oorlog is geen concept, en de slachtoffers ervan zijn geen verre ander waarover ik op mijn gemak kan lezen. Oorlog is een ervaring. Het vernietigt de doodgewone levens van doodgewone mensen.

Dit is de boodschap van Safe Area Goražde, een journalistieke strip geschreven en geïllustreerd door de Amerikaanse journalist Joe Sacco. In het najaar van 1995 reisde Sacco naar Sarajevo met de bedoeling verslag te doen van de Bosnische oorlog. Daar kreeg hij de kans om naar Goražde te reizen, een van de drie enclaves die omsingeld waren door separatistische Servische troepen in het oosten van Bosnië. De inwoners van Goražde werden het middelpunt van zijn verslaggeving.

In de zomer van 1995 waren de twee andere enclaves, Zepa en Srebrenica, onder Servische controle gevallen en in de steek gelaten door de Verenigde Naties. Dit resulteerde in de genocide op duizenden Bosnische moslims door het separatistische Servische leger. In het najaar van 1995 was het nog niet zeker of de 57.000 Bosniërs in Goražde hetzelfde lot zouden treffen. Sacco’s boek legt dit moment vast.

Hij documenteert zijn aankomst in de enclave en zijn ontmoetingen met de bewoners, met wie hij gaandeweg bevriend raakte. Hij vertelt hun ervaringen in de Bosnische oorlogen door middel van flashbacks en anekdotes, en contextualiseert ze door middel van historische overzichten die de ontwikkeling van de sociopolitieke situatie in Bosnië uitleggen. Het resultaat is een mozaïek van verhalen en terugkerende personages die de kleine vreugden en zorgen van het dagelijks leven in Goražde plaatsen tegenover de onmenselijke omstandigheden van de Bosnische oorlog die het dagelijks leven van de Bosniërs onherroepelijk vernietigden.

 Safe Area Goražde eindigt met de ondertekening van het vredesakkoord van Dayton in december 1995. Het akkoord maakte een einde aan de oorlog en creëerde één soevereine staat: Bosnië en Herzegovina, bestaande uit de Republika Srpska en de Federatie van Bosnië en Herzegovina. In tegenstelling tot Srebrenica en Zepa, die nu onder de Republika Srpska vielen, bleef Goražde een Bosnische enclave. Omringd door het grondgebied van de Republika Srpska was het voortaan officieel verbonden met de Federatie van Bosnië en Herzegovina door middel van een landcorridor. Het lot van Goražde als een veilig en blijvend thuis voor Sacco’s vrienden werd bezegeld. Dit komt als een enorme opluchting voor de lezer, die onvermijdelijk gehecht is geraakt aan de inwoners van Goražde die Sacco in zijn verslag door middel van aangrijpende teksten en illustraties tot leven brengt.

Er is, in tegenstelling, geen opluchting aan het einde van Quo Vadis, Aida?, een film geregisseerd door Jasmila Žbanić, een Bosnische filmproducent. De film baseert zich op de ware gebeurtenissen van de aanloop tot de genocide in Srebrenica en vertelt het fictieve verhaal van Aida (Jasna Đuričić), een voormalige onderwijzeres die als vertaalster werkt voor de Verenigde Naties in de enclave van Srebrenica. Toen in de zomer van 1995 het Servische separatistische leger Srebrenica overnam, behoorden Aida en haar familie tot de duizenden Bosniërs die bescherming zoeken op de VN-basis, die op dat moment werd bewaakt door Nederlandse troepen. Met veel moeite slaagt Aida erin om haar man en twee volwassen zonen binnen de basis te krijgen.

Srebrenica was een aangewezen ‘veilig gebied’ dat werd bewaakt en beschermd door de Verenigde Naties. Zoals Nederlandse soldaten aan het begin van de film herhaaldelijk benadrukken, zouden de Bosniërs echt niets te vrezen hebben: de internationale gemeenschap had immers bepaald dat ze hier veilig zouden zijn. Maar de film legt vast hoe het Servische separatistische leger Srebrenica overneemt en vertegenwoordigers oproept om met hen te onderhandelen.

Het begin van Quo Vadis, Aida? geeft een sfeer weer die lijkt op wat Sacco beschrijft aan het begin van Safe Area Goražde: een moment van gespannen onzekerheid, waarin het lot van de enclave nog steeds onzeker is. Maar het lot van de Bosnische moslims in Srebrenica is bij de kijkers bekend. De spanning stijgt als Aida zich realiseert dat de Nederlandse VN-soldaten hulpeloos zijn tegenover de Servische separatistische troepen, die al snel beginnen met het scheiden van mannen en vrouwen. De mannen worden vervolgens, onder de hulpeloze blik van de vrouwen, uit het zicht van de VN-soldaten gehaald, om ze vervolgens te vermoorden. Ondanks haar beste pogingen slaagt Aida er niet in haar familie te redden. Aan het einde van de film identificeert ze de lichamen van haar zonen en man, maanden na hun moord, en keert ze terug naar haar beroep als onderwijzeres in Srebrenica.

Er is niets bijzonders aan Aida. Ze wordt gerekruteerd door de VN omdat ze Engels verstaat en spreekt. Gedurende de film is te zien dat ze wilskrachtig en zelfverzekerd is. Ze is een doorzetter, maar ze is niet bovenmenselijk. Ze is geen heldin: ze is wanhopig. Aida is maar een mens die, geconfronteerd met de ondraaglijke mogelijkheid om het gezin te verliezen, steeds meer gedreven wordt door ongeduld, angst, en uiteindelijk paniek.

De emoties die Aida drijven – angst, wanhoop, en liefde – zijn diep menselijk. Niemand die ooit heeft liefgehad kan onberoerd blijven door Aida’s wanhopige pogingen om haar man en zonen te redden. Geen vrouw of moeder zal zich ooit afvragen waarom hun dood haar verscheurt. Dit is precies de kracht van de film: de herkenning van Aida’s menselijkheid in onszelf. Ook wij weten wat het is om lief te hebben. Toekijken hoe een vrouw haar man en kinderen verliest in een genocide maakt Quo Vadis, Aida? een zware, beladen en zelfs existentieel bedreigende film.

Sacco en Žbanić komen uiteindelijk tot dezelfde conclusie: oorlog legt een cocktail van afschuwelijke, abnormale omstandigheden op aan hele normale mensen. Door Safe Area Goraždeen Quo Vadis, Aida? heb ik dit een beetje beter mogen begrijpen. Hoewel ik nooit een oorlog heb meegemaakt, ben ik toch geroepen om te erkennen dat wij allemaal een gemeenschappelijke menselijkheid delen. Ik ben geroepen om te doen wat ik kan, hoe beperkt mijn mogelijkheden ook zijn, om ervoor te zorgen dat geen mens ooit nog aan een ondenkbaar lot wordt overgelaten. Zij die oorlog meemaken of hebben meegemaakt zijn uiteindelijk ook maar doodgewone mensen met doodgewone levens – net als jij en ik.