Onlangs trof mij een citaat van Dietrich Bonhoeffer, de Duitse theoloog en verzetsheld, over zijn eigen droom over hoe gelovigen in wereld en samenleving zouden moeten staan: „Het christendom staat of valt met haar revolutionair protest tegen geweld, willekeur en de hang naar macht en met haar verdediging van de zwakken. Ik geloof, dat de christen-heid eerder te weinig doet om dit helder uit te dragen dan te veel. Christenen hebben zich veel te sterk aan de aanbidding van het gezag aangepast. Daarentegen zouden ze veel meer ergernis moeten losmaken, de wereld veel sterker choqueren” (uit een preek over 2 Korinthe 12:9, London 1934; DBW 13, blz. 411, eigen vertaling).
Bonhoeffer droomt van christelijke onaangepastheid en burgerlijke ongehoorzaamheid. Hij droomt deze droom in kille, heftige en toenemend gevaarlijke tijden, waarin gelovigen die zich tegen de nazi’s uitspraken hun baan verloren of werden opgepakt, aan de vooravond van een wereldoorlog. Volgens hem gedragen zijn geloofsgenoten zich te passief, te onkritisch, ja: te lief! Terwijl het volgens hem tijd is voor actie, onaangepaste, rebelse, on-gehoorzame actie die de wereld voor haar hoofd stoot.
En die droom deel ik: Ook vandaag de dag is het weer dringend en urgent tijd voor actie! Niet zozeer omdat er opnieuw een wereldoorlog aanstaande is. Nee, het is veel erger dan dat, omdat onze wereld in brand staat en het voortbestaan van de mensheid op het spel. En omdat daarom nu al wekelijks honderden vluchtelingen stuklopen op de klippen van “Fort Europa” en in de Middellandse Zee verdrinken.
In haar boek ‘Tijd voor actie’ laat de Duitse milieuactiviste Carola Rackete overtuigend zien, hoe de met onverminderde vaart doordenderende wereldwijde klimaatramp de vluchtelingenstromen doet aanzwellen. De vluchtoorzaken verergeren steeds sneller door de klimaatverandering. Die hoofdzakelijk door de rijke landen is veroorzaakt en gepaard gaat met de vernietiging van ecosystemen in en met de economische uitbuiting van ontwikkelingslanden.
Daarom alleen al is het hypocriet om van een ‘vluchtelingencrisis’ te praten, we hebben te maken met een ‘rechtvaardigheidscrisis’! Nog los van het principieel moreel gebod dat je geen mensen laat verdrinken, nog los van de religieuze plicht van naastenliefde om mensen in nood te helpen, zijn wij Europeanen ethisch verantwoordelijk voor de redding van vluchtelingen.
Daarom neemt Carola Rackete ook deel aan reddingsacties op de Middellandse Zee. Bekend werd zij toen zij in juni 2019 als kapitein van de SeaWatch 3 met 53 geredde vluchtelingen aan boord zonder toestemming de haven van Lampedusa binnenvoer en daarvoor gearresteerd werd. In haar boek beschrijft zij waarom zij die bewuste avond geen andere keuze had, hoe zij met de rug tegen de muur stond en simpelweg niet anders kon dan onaangepast, rebels en ongehoorzaam, tegen de wet in, te handelen. Voor haar was het toen heel concreet ‘Tijd voor Actie’. In haar boek laat zij zien dat hetzelfde voor de mensheid als geheel geldt. Om onze planeet te redden en om nóg meer “slachtoffers van burgerlijke gehoorzaamheid” te voorkomen, zoals zij de verdronken vluchtelingen noemt en de miljoenen mensen die elk jaar aan de voortslepende klimaatramp overlijden.
Rackete roept dus op tot actie, tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Wij hebben geen andere keuze, de existentiële crisis waarin de wereld verkeert, is alleen met radicale veranderingen te beteugelen, vooral van het economische systeem met zijn noodzaak tot onafgebroken groei dat deze crisis heeft veroorzaakt.
De jongere generatie rond Greta Thunberg met hun schoolstakingen voor het klimaat en de activisten rond Extinction Rebellion, die straatpleinen bezet houden of de Zuidas een middag lang verstoren, hebben Rackete’s oproep al omarmd. Toch vermoed ik dat gelovig Nederland nog niet echt klaar staat om de barricades op te gaan. Christenen trekken dan snel Romeinen 13 uit de hoge hoed, waarin Paulus ons oproept dat wij “het gezag moeten dienen dat God over ons heeft gesteld”.
En, inderdaad, voor zich genomen laat deze passage niets aan duidelijkheid missen. En toch zijn er ook Bijbelse voorbeelden waaraan een andere, kritischere, ja: rebelsere manier af te lezen valt hoe gelovigen met overheden om kunnen gaan. Denk bijvoorbeeld aan de profeten die rijken, koningen en andere machthebbers regelmatig in niet mis te verstaande duidelijkheid de les lazen. Van aangepastheid of brave gehoorzaamheid tegenover het gezag lees ik niets in de Bijbelboeken. Of wat te denken van Jezus zelf, die in de evangeliën regelmatig met Joodse gezagsdragers in de clinch lag over ethische en religieuze kwesties.
De kerkgeschiedenis staat bol van leiders die zich in hun ongehoorzaamheid tegenover het gezag juist op deze Bijbelse figuren beriepen. Om maar drie voorbeelden te noemen, denk aan Bartolomé de las Casas met zijn verzet tegen de slavernij van Indianen in de nieuwe wereld, aan Martin Luther King met zijn strijd tegen racisme en de achterstelling van de zwarte bevolking in de VS of aan de inzet van Dorothee Sölle tegen ongelijkheid en voor de rechten van vrouwen, arbeiders en inheemse mensen in ontwikkelingslanden.
Je kunt deze en anderen die zich vanuit hun religieuze overtuiging, ja, ook met burgerlijke ongehoorzaamheid, tegen onrecht verzetten niet hoog in het vaandel voeren en je tegelijkertijd blindstaren op Romeinen 13. Niet voor niets concludeerden de Duitse kerken na de Tweede Wereldoorlog dat exact dit blindstaren één van de oorzaken was voor hun eigen falen tijdens de Holocaust. Het is precies deze ‘aanbidding van het gezag’ die Bonhoeffer al in 1934 bekritiseerde en het is godgeklaagd dat veel te weinig christenen zijn oproep destijds hebben gevolgd.
Hoe anders reageert een aantal gelovigen vandaag in Duitsland ten opzichte van de humanitaire ramp die zich voltrekt op de Middellandse Zee. De Evangelische Kirche Deutschland (EKD) financiert samen andere religieuze gemeenschappen, organisaties en privépersonen via de stichting United4Rescue het reddingsschip dat het schip van Carola Rackete opvolgt, de SeaWatch 4. Inmiddels is men ook bezig om een tweede schip, de Sea-Eye 4, tot reddingsschip om te bouwen. Een project waarvoor zij wereldwijd ‘ongehoorzame partners’ zoekt. Mocht je in deze tijd van Advent ook een klein beetje licht in het donker willen brengen, ga dan naar wesendaship.org.
In tv-programma De nieuwe wereld vertelt Axel Wicke samen met Amade M’charek, hoogleraar antropologie aan de UvA, over ‘Tijd voor Actie’ van Carola Rackete. Maandag 7 december vanaf 23.25 uur bij de EO op NPO2.
