Inmiddels is de grote held van deze demonstranten wederom president van de Verenigde Staten geworden, zijn journalisten van Associated Press niet langer welkom in het Witte Huis, is de stekker uit Voice of America getrokken en dreigen buitenlandse studenten die het wagen om zich voor Palestina uit te spreken het land te worden uitgezet. Streep de Nie van Nie Wieder maar door. De Duitse komiek Jan Böhmermann heeft gelijk met zijn satirische edoch bloedserieuze waarschuwing: ‘Faschismus is back’.
De geschiedenis herhaalt zich uiteraard nooit op dezelfde manier, maar niettemin kunnen we van verstandige mensen uit het verleden leren. De Amsterdamse uitgeverij Prometheus heeft drie historische essays heruitgegeven van de antifascistische schrijvers Menno ter Braak, George Orwell en Albert Camus, die elk op hun eigen manier tegen het fascisme hebben gestreden. De drie betogen zijn van een inleiding voorzien door essayist Bas Heijne (NRC) en samengevoegd in een cassette. De drie boekjes zijn eerder uitgegeven, maar Heijne heeft zijn inleidingen geactualiseerd. Met het oog op het kabinet-Schoof, de opkomst van AfD en natuurlijk Donald Trump beseft Heijne dat we de dreiging van nationalisme en populisme voor onze liberale democratie niet langer kunnen negeren.
Het bekendste essay is Het nationaalsocialisme als rancuneleer van Menno ter Braak uit 1937. Ter Braak, die in de meidagen van 1940 zelfmoord zou plegen, was zich zeer bewust van het gevaar van nazi-Duitsland. Ook had hij een hardgrondige afkeer van de Nationaal-Socialistische Beweging van Anton Mussert, onze Nedernazi’s. In zijn pamflet deed Ter Braak een poging om het nationaalsocialisme als fenomeen te begrijpen. Als aanhanger van de filosofie van Friedrich Nietzsche beschouwde Ter Braak nationaalsocialisme als een vorm van ressentiment, een vorm van rancune. Nationaalsocialisme was de ideologie van de haat. De haat van mensen die zich ongehoord voelden, onbegrepen, gekwetst, vernederd.
Ter Braak wilde het nationaalsocialisme ontmaskeren en had daarom flinke kritiek op die auteurs die, hoewel geen nazi, het NSDAP- en NSB-gedachtegoed probeerden te begrijpen. Er was volgens hem helemaal niets rationeels aan. En het was ook helemaal niet op oplossingen gericht. Het ging puur om de haat tegen de ander. Voor de nazi’s en Nedernazi’s was die ander de Jood, maar hij of zij had ook iemand anders kunnen zijn.
De Britse schrijver en journalist George Orwell ziet ook de kracht van het irrationele. Orwell kennen we vooral van zijn anti-totalitaire romans Animal Farm en Nineteen eighty-four, maar hij heeft ook over nationalisme geschreven. In zijn essay dat Over nationalisme heet, definieert hij het fenomeen heel breed. Het is het tegenovergestelde van redelijkheid. Het is partijdigheid in het kwadraat. Jouw ideologie, jouw land en jouw mensen zijn helemaal goed, de ideologie van de ander, zijn land en zijn mensen zijn helemaal fout. Niet alleen nationalisten in enge zin denken zo, maar ook radicale katholieken, communistische intellectuelen en andere geharnaste ideologen, aldus Orwell. Zij zien wel de misdaden van de ander, maar nooit die van de eigen groep.
De Franse existentialist Albert Camus maakt in zijn boekje Een hogere liefde een onderscheid tussen nationalisme en patriottisme. Nationalisme ziet Camus als iets gewelddadigs, de behoefte om anderen te onderwerpen en te vernietigen. Patriottisme daarentegen gaat om een emotionele, menselijke verbondenheid met je omgeving. Camus wil het menselijke beschermen. En is daarom, tegen wil en dank, strijdbaar.
In zijn inleidingen plaatst Heijne de teksten van Ter Braak, Orwell en Camus niet alleen in hun context, maar filosofeert ook over hun relevantie voor het heden. Dat de PVV van Geert Wilders zich laat leiden door rancune is een open deur, maar Heijne wijst ook op Vladimir Poetin, Donald Trump, Recep Tayyip Erdogan, Viktor Orban en Matteo Salvini die handelen in ressentiment, op De Telegraaf die lijkt te leven van wrok en de Twittermobs die zich vol haat storten op weer een volgend slachtoffer.
Ook de door Orwell beschreven partijdigheid is vandaag de dag helaas nog springlevend. Heijne stoort zich aan die mensen die zich zo bij een bepaald onderwerp betrokken voelen, dat ze niet meer rationeel zijn en alles in een zwart-wit-schema zetten. Als voorbeeld noemt hij de discussie over Israël-Palestina, maar er zijn ook andere gepolitiseerde discussies te bedenken. Problematisch wordt het als je mensen niet meer als mens kunt zien, omdat ze tot de andere partij behoren. Dat is volgens Heijne ook de belangrijkste les van Camus: een humanisme dat de ander weer als mens ziet, als kwetsbaar persoon. Maar het humanisme van Camus is geen slap verhaal, het besef van menselijkheid is er pas gekomen door schade en schande, door een verschrikkelijke wereldoorlog die miljoenen mensen het leven heeft gekost.
Het fascisme is terug en we weten niet waar het heen zal gaan met deze wereld. Ter Braak, Orwell en Camus bieden niet hoop in die zin, dat hun antifascistische traktaten toentertijd een miljoenenpubliek bereikten en Hitler en de zijnen hebben gestopt. Ik zou bijna zeggen: in tegendeel zelfs, ze werden slechts gelezen door een kleine schare fans. Maar toch zijn deze boeken erg nuttig geweest, niet in het minst omdat ze ons nu helpen het fascisme van onze tijd beter te begrijpen, hier verstandige antwoorden op te verzinnen en, last but not least, trouw te blijven aan dat wat ons mens maakt.
Bas Heijne. Drie beroemde essays tegen nationalisme. Cassette met drie boekjes. 224 pagina’s. Uitgeverij Prometheus, maart 2025. ISBN 9789044659450. Prijs: 29,99.
