Voor de wereldwijd naar schatting vijf miljoen sympathisanten en aanhangers is hocaefendi (heer-meester) Fethullah Gülen een spiritueel leidsman dan wel een levende heilige. Zijn preken zijn via televisiekanalen te zien en worden wereldwijd verspreid via websites, YouTube en dvd’s. Ook worden ze bewerkt en gebundeld in boeken die vaak in een set van tien op de markt worden gebracht. Menigeen sprokkelt in korte tijd zo al gauw een flinke plank over zijn mystieke leer bijeen.

De broederschap (cemaat), ook wel Hizmet-beweging (het dienen) of Fethullahçi genoemd, komt hier met enige regelmaat negatief in het nieuws naar aanleiding van aantijgingen over indoctrinatiemethoden in de eigen huiswerkscholen, onderwijsinstellingen en studiehuizen. Zoals recent in een televisie-uitzending van EenVandaag.  Algemeen wordt aangenomen dat met name via hun eigen onderwijsfaciliteiten een nieuwe generatie van goedopgeleide, devote moslims wordt ‘gekweekt’, die tegelijk in de Turkse traditie staan. Gülen spreekt van een ‘gouden’ generatie, van mannen wel te verstaan, die op schakelposities in de samenleving de harten en hoofden van de massa rijp moet maken voor de islamitische levensvisie van de cemaat.

De inwijding in de mystieke islam van de heer-meester, die in zelfverkozen ballingschap in de VS leeft, verloopt evenwel niet enkel via deze kanalen. Tal van Turks-Nederlandse migrantenjongeren hebben een los-vaste-band met de Hizmet-beweging. Je zou het met een beetje fantasie een LAT-relatie kunnen noemen. Ze wonen of studeren niet onder een ‘Gülendak’, maar zijn bijvoorbeeld lid van een studentenvereniging die aan de cemaat is gelieerd (en erdoor wordt gefinancierd), bezoeken bijeenkomsten van de beweging of delen tijdens hun opleiding woonruimte met één of twee huisgenoten die sympathiseren met, dan wel aanhangers zijn van Gülen. Deze mensen bidden regelmatig, leven gedisciplineerd, nemen hun studie serieus en fungeren zo als voorbeeld voor huisgenoten die moeilijker weerstand kunnen bieden aan de verlokkingen van het studentenbestaan.

Daarnaast worden er huiskamerbijeenkomsten georganiseerd om over religieuze kwesties te praten. En af en toe komt er een net iets oudere twintiger over de vloer die zich ontpopt tot een wijze broer die je 24 uur per dag kunt bellen. Kortom: gaandeweg worden ook zo netwerken geweven rondom religieuze solidariteit die duidelijk maken wie je bent en waartoe je behoort. Die borg staan voor een zekere peace of mind in de gefragmenteerde en veelvormige wereld van vandaag. De patronen van ‘rekrutering’ (wellicht zijn zending of missie betere woorden) en de losse organisatievormen van de Gülenbeweging in Nederland verschillen niet van die in Turkije of andere landen waar de cemaat actief is.

De islamitische prediker wil dat zijn volgelingen niet nog meer moskeeën en madrassa’s (klassieke  islamitische opleidingsinstituten) bouwen, maar scholen waar regulier onderwijs wordt geven – met een bijzondere nadruk op exacte vakken. Religieuze geleerdheid zonder wetenschappelijke kennis leidt volgens hem tot fanatisme en onverdraagzaamheid.

Het is juist die kijk op de islam die maakt dat zijn leer zo populair is onder middelbaar- en hogeropgeleide moslims in het pluriforme Westen. Een jonge Turkse Nederlander die met Gülen sympathiseert, legde het mij onlangs als volgt uit: “Mijn beste vriend is christen en als ik sites van orthodox-islamitische Turkse hoca’s (leraren) raadplaag, blijkt dat ik eigenlijk zondig. Gülen zegt daarentegen dat we allemaal broeders zijn.” Hij wil bovendien een publieke gelegenheid als een café kunnen bezoeken zonder dat andere moslims er meteen schande van spreken. “En reken maar dat de sociale controle nog steeds groot is in de Turks-Nederlandse migrantengemeenschap”, zei hij gelaten, “ook in de randstad.“

Hij doelt met name op de achterban in Nederland van de regerende religieus-conservatieve en nationalistische AK-partij van premier Erdoğan in Turkije. De AK-partij komt uit een andere traditie voort dan de Gülenbeweging. De eerste wordt gezien als opvolger van de meer politiek georiënteerde Turkse islam (Milli Görüs – het nationale gezicht, ook actief in Nederland onder die naam). Erdoğan hecht aan de band met andere sunni-moslims. Hij zoekt aansluiting bij de universele islam en de mondiale gemeenschap van moslims, de umma.

De Gülenisten stammen uit de Turkse soefi-traditie, de meer spirituele islam. Ze kijken neer op Arabieren die in hun ogen weinig op hebben met de verworvenheden van de moderne wetenschap en de verenigbaarheid hiermee met de islam. Gülen praat over liefde, vrede, tolerantie. Hij predikt een verlichte, liberale islam die ook uitstekend gedijt in een seculiere samenleving als Nederland.

In de kritiek op de televisie-uitzending van EenVandaag wordt teruggegrepen op juist die liberale leer van Gülen en de zachte aard van de heer-meester. Op het niet-dogmatische karakter van de beweging. Via de dialoog wordt de hand immers naar andere gemeenschappen en religies uitgestoken. Maar de vraag die in de lucht blijft hangen, is wat het doel van dit alles is. Om anderen in hun waarde te laten, of om een ieder uiteindelijk tot de islam te bekeren? Want is de islam feitelijk ook voor Gülenisten niet het enige ware geloof en de enige opmaat naar het paradijs?

In Turkije speelt zich momenteel een titanenstrijd af tussen de aanhangers van Gülen en de regende AK-partij. Beiden hebben een eigen islamitische agenda voor de toekomstige inrichting van Turkije en beiden weigeren om daarvoor verantwoording aan de burger af te leggen. Erdogan door zich steeds autoritairder op te stellen en nieuwe wetgeving (in Turkije al schamperend de 4-uurs wetgeving genoemd, de snelheid waarmee een voorstel wordt opgesteld en door het parlement wordt gejaagd) af te kondigen die hem ongekende macht geeft. De Gülenbeweging door te blijven zeggen dat het noch een politieke beweging noch een politieke partij is maar die zich ondertussen wel in het Turkse staatsapparaat nestelt. Zo ontneemt de broederschap de Turkse stemgerechtigden een democratisch machtsmiddel als de stembus om aan te geven door wie ze aangevoerd willen worden.

Hoe tolerant de leer van Gülen ook mag zijn, wat vooral telt is hoe zijn woorden in de praktijk worden uitgedragen en toegepast. Dat is waar we Gülenisten op mogen afreken. Met de stigmatiserende en polariserende ontwikkelingen in Turkije in het achterhoofd, is het inderdaad van belang dat ook de Gülenbeweging hier goed wordt gevolgd. Maar dan wel graag met meer journalistieke diepgang dan nu geschiedt.

Klik hier voor de uitzending van Eén Vandaag over de Gülenbeweging.
Sinds kort heeft de Gülenbeweging in Nederland een eigen site: http://www.gulenbeweging.nl/.

santing-1

Froukje Santing

Journalist / Onderzoeker / Islamspecialist

Froukje Santing was 7 jaar in Turkije werkzaam als correspondent voor o.a. NRC Handelsblad. Ze schreef o.a. Dwars op de tijdgeest
Profiel-pagina
Nog geen reactie — begin het gesprek.