Er gloort perspectief: rechten voor de natuur

Philipp Blom schreef een indrukwekkend boek De onderwerping – Een geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur. Indringend, vaak vlijmscherp, verontwaardigd, een onthutsend boek. Een moreel pamflet. Zeer lezenswaardig. Hij beschrijft de geschiedenis van de mensheid – van Gilgamesj en Icarus (als symbolische metafoor van de hoogmoed: dit gebeurt er wanneer je de krachten van de natuur niet respecteert) tot Bruno Latour.

Het boek is een grote aanklacht tegen het menselijke vooruitgangsnarratief. Het project onderwerping van de natuur door de mens blijkt een catastrofale vergissing te zijn. Het liberale evangelie is door zelfbedrog en historische feiten ondermijnd: het liberale project is gecompromitteerd door zijn politieke, economische en intellectuele elites, ecologische vernietiging door massaconsumptie. Welk idee, welk wereldbeeld, welk groot verhaal heeft de potentie de mensheid uit een existentiële crisis te halen, de dramatische ineenstorting van natuurlijke systemen?

Kom bij Blom niet aan met het christendom. Zijn boek is een aanklacht tegen deze stromingen. Zij zijn – hij beargumenteert het overtuigend – verantwoordelijk voor de racistische wereldorde en de morele rechtvaardiging van systemisch geweld. De opdracht aan de mens (‘Onderwerp de aarde’) heeft geleid tot een ‘theologisch gemotiveerde onderwerpingswaan’ – van de aarde, de vrouw, de arbeiders, van het industriële proletariaat. “De hiërarchie van rassen en levende wezens in het algemeen werd de succesvolste vorm van onderwerping”. De Verlichting heeft daar weinig aan afgedaan, al waren er uitzonderingen als Montaigne, Diderot, D’Holbach. “De goddelijke hand leidde zo elke lucratieve onderneming; elke roof vond plaats in opdracht van de allerhoogste.” Blom legt uit door welke factoren Europa en niet China de wereld ‘veroverde’ en in welke historische context de westerse hegemonie tot stand kwam – en standhield, al verandert dat snel.

Bij Blom geen romantisering van het verleden. De vroege mens lijkt op de moderne mens. De goden van de Soemeriërs zijn de eerste slavenhouders. Ook in de samenleving van het oude Uruk draaide het al om macht en om willekeur. Wie het graan beheert, beheert de macht. In de wereldgeschiedenis zijn slavernij en horigheid leidend. De bijbelse mens is echter niet langer slaaf van de goden, hij is heer over de schepping. Dieren en de natuur zijn zijn slaven.

Superioriteit en goddelijke intelligentie gaan hand in hand. Blom laat gedetailleerd zien hoe dit uitwerkt in de filosofie en de geschiedenis van de (westerse) mensheid. “Of vrouwen door de erfenis van Eva vervloekt waren of door de wetenschap als een emotionele, hysterische, minderwaardige versie van de man gezien moest worden, leidt tot dezelfde slotconclusie: dat macht en beslissingsbevoegdheid beter bij de mannen kunnen blijven liggen.” De zwarte slaaf had geen ziel – de dieren, de natuur ook niet, dus alle onderwerping was toegestaan. Kolonialisme was theologisch gefundeerd. Slavenhandel eveneens. ‘Lege aarde’ had geen functie: het land moest in cultuur worden gebracht. En dan werd het automatisch je bezit, waar dan ook.

Blom laat helder zien dat het grote onderwerpingsverhaal stukloopt op de bijwerkingen. In enkele generaties hebben we de natuur grondig vernield. De vraag is: kunnen we als moderne, westerse mens in andere categorieën denken? Is er een alternatief voor de ‘heilsgeschiedenis van de markt’? Zijn er tekenen van hoop? Het lijkt Blom bijna onmogelijk om het wereldbeeld van onderwerping en het mensbeeld van boven de natuur verheven usurpator definitief te verwerpen. Toch ziet hij kleine tekenen van hoop. Via Alexander von Humboldt (de uitvinder van de natuur), Merlin Sheldrake (mycelium, World Wood Web), het microbioom, de epigenetica stelt Blom dat “de nieuwe wetenschappelijke interpretatie van de mens een hele filosofische traditie aan het wankelen brengt.” De mens is een uiterst symbiotisch organisme, onscheidbaar verweven met het bestaan van andere levende en niet-levende actoren op deze planeet. Dat brengt hem bij Bruno Latour, waarvan hij duidelijk onder de indruk is. Hier worden de eerste contouren van een wereldbeeld zichtbaar om niet in hiërarchieën maar in netwerken te denken, niet in grenzen maar in verbindingen en communicatie, niet in individuele gebeurtenissen maar in de verwevenheid van complexe symbiosen.

Kan de mensheid zich ontdoen van het waanidee boven de natuur te staan? Recent schreef Jessica den Outer haar fraai uitgegeven boekje Rechten voor de Natuur. Zeer leesbaar en super actueel. “Het huidige rechtssysteem vertegenwoordigt een gedateerd wereldbeeld met de mens als heerser over de rest van de natuur.” Dat is nog steeds de grondslag van ons verouderde rechtssysteem. “In ons huidige rechtssysteem heeft een boom dezelfde rechten als een lantaarnpaal en een kraai dezelfde rechten als een theepot. Geen dus.” We kunnen de natuur dus bezitten, gebruiken en uitputten voor ons eigen gewin. Den Outer: “De natuur heeft intrinsieke waarde, niet omdat ze iets voor de mens betekent of omdat ze belangrijk is voor het voortbestaan van de mens, maar omwille van zichzelf.”

Ze pleit voor een ecocentrische benadering in het recht, waarbij het welzijn van het ecosysteem centraal staat. “Dieren zijn net zo min gemaakt voor mensen als zwarte mensen zijn gemaakt voor witte mensen, of vrouwen voor mannen,” schreef Alice Walker ooit. Den Outer: “Bossen, bergen, rivieren, dieren: ook zij hebben een bestaansrecht op onze gedeelde planeet.” Waarom mag een bedrijf jaarlijks 14.000 kilogram microplastics in het water van de Ur en dus de Maas lozen, zonder dat we weten wat de ecologische effecten daarvan zijn? ‘Wie vertegenwoordigt enkel en alleen de belangen van de natuur in dit soort processen? Waar klinkt de stem van vissen, kikkers, watervogels, insecten en alle andere bewoners van een rivier?” Ook hier klinkt Latour.

Gelukkig: er zijn wereldwijd hoopvolle ontwikkelingen. In de VS, in Ecuador, in India, Nieuw-Zeeland en Spanje. Het boek laat glashelder en uitgebreid gedocumenteerd zien wat burgers kunnen bereiken. In Spanje leidden 639.826 handtekeningen tot een wet waarin een verschrikkelijk vervuilde lagune een rechtspersoon werd. “De lagune verandert van een louter object van bescherming, herstel en ontwikkeling in een onafscheidelijk biologisch, ecologisch, cultureel en spiritueel subject”, zo staat in de preambule van de wet over Mar Menor. In Colombia zijn rivieren entiteiten met eigen rechten, ook al ontbreken vaak nog de concrete actieplannen. Soms zijn er voogdijconstructies. In Ecuador zijn de Rechten voor de Natuur erkend in de Grondwet. Op steeds meer plekken geldt het voorzorgsbeginsel en kunnen personen en gemeenschappen wettelijk opstaan voor Rechten voor de Natuur. In Ecuador bevestigde het grondwettelijk hof vorig jaar dat ook wilde dieren vallen binnen het kader van de Rechten voor de Natuur. Natuur- en dierenrechten liggen in elkaars verlengde. Het zijn mooie resultaten van burgerschap. Op dit moment liggen er ook in landen als Zweden, Duitsland en Colombia voorstellen om Rechten voor de Natuur op te nemen in de Grondwet.

Het zijn voorbeelden voor Nederland. Den Outer bespreekt wat er in ons land aan ontwikkelingen en acties gaande is: rechtspersoonlijkheid (‘Natuurschap’) voor de Waddenzee, de campagne Maas in de Wet, rechten voor de 200-jaar oude bomen in Amelisweerd, Ambassade voor de Noordzee. De tijdgeest is rijp voor Rechten voor de Natuur, schrijft zij. “Over vijftig jaar zullen geschiedenisboeken vastleggen dat dit het revolutionaire moment was waarop het wereldbeeld in Nederland begon te kantelen.” De Verenigde Naties noemen rechten voor de natuur niet voor niets “de snelst groeiende (juridische) beweging van de eenentwintigste eeuw.” Den Outer citeert de Engelse filosoof John Stuart Mill: “Every great movement must experience three stages: ridicule, discussion, adoption.” De fase van adoption is aangebroken’. Revolutie met recht. Ik hoop dat Jessica den Ouden de Roger Cox wordt van Rechten voor de Natuur. Dat groene politiek en groene burgers deze beweging steunen en opstuwen!