Dat religies behalve overtuigingen ook religieuze wetten kennen, zien Leidse rechtsgeleerden als Paul Cliteur en Afshin Ellian als levensgevaarlijk. Toch was de oudste faculteit van de Europese universiteiten gewijd aan het canoniek recht en kent het jodendom in Nederland al eeuwen een religieuze rechtbank. De opkomst van fundamentalisme heeft voor nieuwe onrust gezorgd. Sommige Nederlanders verwarren het met hun eigen – niet altijd zo geslaagde – religieuze opvoeding. Anderen identificeren orthodoxie met fundamentalisme terwijl die twee juist behoorlijk van elkaar verschillen. Dat er in de jaren tachtig neo-orthodoxe christenen uit de school van Karl Barth waren die qua politiek eerder bij de CPN dan de PPR thuishoorden, zal menig GroenLinkser verrassen. Maar mijn studiegenoot Ab Harrewijn was er een mooi voorbeeld van.
Rijkdom
Dat voormalig lijststrekker van GroenLinks Femke Halsema de koers van haar partij als ‘vrijzinnig’ noemt, vergroot de verwarring. Het begrip vrijzinnig in het christendom staat haaks op genoemde neo-orthodoxie. Orthodoxie betekent letterlijk: juiste lofprijzing en wordt allereerst gebruikt om de Oosterse kerken aan te duiden. Verschil met protestantse kerken is dat die Oosterse kerken evenals de Rooms-katholieke kerk een hiërarchie van ambten hebben en een ononderbroken traditie van religieuze gezagsdragers die teruggaat tot de apostelen.
Meer algemeen en als tweede betekenis staat ‘orthodox’ voor een geloofshouding die in de traditie, en meer nog in de heilige Schrift, een onuitputtelijke rijkdom ontwaart. Al lijkt het dat orthodoxen (of ze nu protestant of katholiek zijn, christen of jood, of moslim) rigoureus vasthouden aan één enkele uitleg, dat is slechts schijn.
Kerkvaders, Koranuitleggers en rabbijnen scheppen er plezier in zoveel mogelijk verschillende perspectieven te ontwikkelen. Kernkwesties zoals welke zoon Abraham / Ibrahim diende te offeren, beslaan tientallen bladzijden, waarbij zowel Ismaël als Izaak als kandidaat wordt genoemd. Koranuitlegger al-Tabari uit de negende eeuw voorziet dit met een eindeloze reeks argumenten. En over een religieus debat tussen twee rabbijnen staat in de Talmoed: ‘Beide spreken woorden van de levende God’.
Al lijkt het dat orthodoxen rigoureus vasthouden aan één enkele uitleg, dat is slechts schijn.
Het verschil met fundamentalisme wordt hiermee duidelijk: dit pluralisme is de fundamentalist een gruwel. Een orthodox gelovige interpreteert de goddelijke waarheid in het permanente besef dat die hem uiteindelijk overstijgt. Denk aan het mooie: ‘Allah weet het beter’, waarmee alle menselijke kennis heilzaam wordt gerelativeerd.
Een fundamentalist interpreteert niet, maar identificeert de heilige tekst met zijn eigen mening, waarover geen discussie meer mogelijk is. Terwijl een vrijzinnige gelovige de heilige tekst niet graag heilig en onveranderlijk noemt, is dat voor de orthodoxe gelovige juist voorwaarde om zo pluralisme in de interpretatie te kunnen ontwikkelen. Er is nog een belangrijke kwestie: een orthodox gelovige zal ervan overtuigd zijn dat een moderne rechtsstaat en orthodox geloof goed samen kunnen gaan. Mocht er echter onverhoopt een conflict zijn dat gaat het woord van God vóór.
Ook hier denkt men te snel aan fundamentalisme, zoals Ayaan Hirsi Ali ooit suggereerde dat een islamitische basisschool bevolkt werd door extremisten, alleen omdat een meisje op deze school haar vertelde dat het woord van Allah boven de wetten van Nederland gaat. Maar de apostel Petrus zei al dat men het woord van God meer moet gehoorzamen dan dat van mensen
Trump als trompet
De fundamentalist staat hier ver van af: die zal immers elke staatsvorm die niet strikt islamitisch is als afgoderij van de hand wijzen, ook die van moslims. De grootste vijand van elke fundamentalist zijn niet de ‘heidenen’, maar de medegelovigen die niet streng genoeg in de leer zijn.
Zo nam moslimbroeder Abd-al-Salam Faraj (1954-1982) het zijn medemoslims kwalijk dat zij geen strikt islamitische staat wilden en president Sadat van Egypte tolereerden. Het geschrift van Faraj, The neglected duty, is recent in Engeland herdrukt als The absent obligation, met op de voorplaat een islamistisch extremist met mitrailleur. Overigens is Faraj geen theoloog, maar een elektrotechnicus. Het aantal technische en exacte wetenschappers onder fundamentalisten is van oudsher opvallend. De opkomst van christenfundamentalisme eind negentiende eeuw in de Verenigde Staten is zonder invloed van de exacte wetenschappen niet goed te begrijpen.
De moslimfundamentalist houdt zich verre van de traditioneel-islamitische geleerdheid, zoals die van de al-Azhar Universiteit in Cairo. Zijn domein is veelal het internet, waar korte soundbites de ellenlange traktaten overbodig moeten maken.
Overigens bestaat er ook een omvangrijk christen-fundamentalisme dat zich ook van internet bedient en verrassend overeenkomstige apocalyptische beelden van de Eindtijd en de antichrist de wereld in slingert. Steevast zijn dan Vaticaan en islam de satanische krachten, liefst in onderlinge samenzwering, terwijl Israël, met name de Tempelberg, het brandpunt van de wederkomst van Christus is, en recentelijk Trump voor de trompet van de Eindtijd doorgaat
Bontmutsen
Tot slot nog even het salafisme. Elke religie heeft een nostalgie naar een ideale tijd, waarin de gelovigen ‘alles gemeenschappelijk hadden’ of in de woestijn leefden ‘met alleen het manna als de volle smaak van moedermelk’.
Dat geldt ook voor de islam: de metgezellen van Mohammed vormen de ideale moslims. Een salafist kleedt zich zelfs zoals hij meent dat die metgezellen eruit zagen. Zoals je ook Poolse bontmutsen kunt zien in de ultraorthodoxe joodse wijk Mea Sjearim in Jeruzalem, waar het soms veertig graden boven nul is. Zowel de salafist, deze ultra-orthodoxe joden en ook de Amish of zwaar bevindelijke protestanten in Zeeland en Staphorst kennen een a-politieke, naar binnen gekeerde mystieke houding. Die bekommert zich meer om de eeuwigheid dan om het actuele strijdtoneel en de moderne wereld.
Als we extremisme willen bestrijden, hebben we de orthodoxe moslims daarbij juist nodig.
Daarnaast is er een tweede salafistische groepering die zich juist wel politiek opstelt. Het kolonialisme vormt hierbij de voedingsbodem voor een tendens tot reformisme en idealisering van de begintijd van de islam. Tot slot is er een derde groepering die al even activistisch is, maar ook geweld daarbij legitiem vindt. De jihad wordt sterk opgerekt en onderbouwd door volkomen uit zijn verband gerukte citaten uit Koran en de dertiende-eeuwse Ibn Taymiyya die juist een hervormer was. Deze laatste groepering van salafisten ziet continu het gevaar van ketterij (takfir) en verwerpt niet alleen joden en christenen (voor wie de Koran wel degelijk waarderende woorden heeft), maar ook allerhande volksgeloof van moslims zelf, alweer met Ibn Taymiyya in de hand.
Als Aboutaleb over salafisme spreekt voelt hij sympathie voor de eerste groep, ongeveer zoals iemand een kloosterling roemt vanwege de zuivere christelijke levenshouding. Aboutaleb zal zichzelf misschien wat meer situeren in de tweede groep. Het woord van Allah gaat voor hem boven alles, maar is heel goed te combineren met een rol in het openbaar bestuur. Zijn sterke identificatie als geslaagde moslimimmigrant met de Nederlandse samenleving maakt dat hij mijlenver af staat van de derde groep.
Fixaties
Als we in Nederland extremisme en fundamentalisme willen bestrijden, hebben we de orthodoxe moslims daarbij juist nodig. Die zien immers het snelste waar zaken ontsporen. Maar als de Nederlandse samenleving door religieuze bijziendheid de orthodoxe moslim wantrouwt vanwege vermeende ondemocratische neigingen – denk aan de fixaties van genoemde Leidse rechtsgeleerden – dan kan men die medewerking natuurlijk wel vergeten. De marginalisering en diskwalificatie van orthodoxe gelovigen door seculier en progressief Nederland is daarmee geen onschuldige zaak.
Dit artikel is gepubliceerd in magazine De Linker Wang, de religiewerkgroep van GroenLinks.
In het algemeen wil ik stellen dat de meningen van deze auteur zijn visie vertegenwoordingen en dat er talloze andere meningen tegenover staan. Dat is juist zo kenmerkend voor soft sciences als Theologie en Filosofie. Er bestaan daar geen feiten, wel veel meningen en emoties. Kijk naar de oeverloze al 1400 jaar durende discussies tussen Soennieten en Sjiieten over de ware islam. Of de oeverloze discussies tussen de tientallen takken van het Protestantisme.
I rest my case.
Welke case rest je, Klaas? Wat is jouw visie op Poorthuis zijn argumenten? Dat er discussie is – eeuwenlang – is niet echt een argument.
Dat het zinloos is om discussies te voeren over wat salafisme of orthodoxie allemaal wel of niet is. Dat het zinloos is te discussieren over dit soort begrippen omdat iedere “Geleerde” daar toch weer andere definities over geeft. Dit geldt dus ook voor Marcel Poorthuis.
Jouw reactie is bewerkt, Klaas: de generalisering van christenen en moslims past niet op Nieuw Wij en dit doe je wel vaker. Zie nogmaals de huisregels.
@Klaas: niet zinvol? zowel voor de religieus/spirituele als de maatschappelijke kant lijkt het me broddnodig , anders wordt het weer wegkijken.Wat bedoelt Aboutaleb precies met allemaal beetje salafist? En hebben Cliteur, Afshin en Ayaan gelijk met hun negativiteit, of behoeft het nuance? Wat te denken van bekeerling Yosan Walters, die zich niet meer thuisvoelt bij het christendom (achter de voordeur religie, volgen van je hart, te vaag) van zijn ouders, maar wel bij de Islam, in de moskee schouder aan schouder, en vanwege juist de duidelijke richtlijnen daar(en dan toch prompt helemaal de fout in gaat). Lijkt me allemaal zeer zinvol, en er wordt ook door heel wat instanties professioneel naar gekeken!
Hij stelt: “De diskwalificatie van orthodoxe gelovigen door seculier en progressief Nederland is geen onschuldige zaak” en doet vervolgens hetzelfde met “de fundamentalist,” waar hij op zijn beurt de nodige generalisaties op toepast. In beginsel is ook met fundamentalisme niets mis, maar kent ook dat ongunstige uitwerkingen, die door sommigen met de kern van het verschijnsel verward worden.
Er lijkt hier ook voorbijgegaan te worden aan de technisch onwederlegbare rivaliserende claim op orthodoxie van de traditionalistische theologie, die altijd al naast de meer rationalistische stromingen heeft bestaan. Daar waar deze claim van een der partijen aan de orde is, bestaat de verdediging overigens standaard uit bewijsvoering dat het de fundamentalistische waarden beter zou respecteren.
Alle stromingen, inclusief de oude die de tand des tijds met verve weerstaan, kennen problematische randverschijnselen waar extremisme toeslaat. Waar een deel van de waarheid wordt uitgelicht door de rest te bedekken, wordt alleen de illusie van verlichting geboden.
Orthodoxie betekent letterlijk: recht, puur in de leer (van de kerk, schiftgeleerden, voorgangers). De universiteiten van Europa zijn allemaal begonnen met zulke orthodoxie, de theologie en aanverwante disciplines, en eeuwenlang hebben de knapste koppen en geleerden zich gebogen over oude teksten en geschriften en deze voor de gewone sterveling uit de doeken gedaan, geldt voor zowel christenen als moslims. Het bestaan van een voorgeborchte, naast hemel, hel en vagevuur, was er als een van de vele discussiepunten een voorbeeld van (onlangs weer opgeheven door de paus).Voor ons seculiere burgers, en zelfs christenen, is dat een gepasserd station, en zelfs moeilijk voorstelbaar, had het wel waarde allemaal? Had die energie en scherpzinnigheid niet aan iets beters, iets humaners besteed kunnen worden (zoals voor het eerst in de Verlichting gesteld en verkondigd werd). Ik vrees dat Ayan en Afshan gelijk hebben, we schieten er niets mee op! Maar het punt is natuurlijk: schuilt er ook niet gevaar in? Daar verschillen de meningen (de gewone man, burger, politicus, Groenlinkser) inderdaad terdege in! En dat zal nog wel even zo blijven
Moet ik dan van Poorthuis als atheïst ook orthodox en dus orthodox atheïst worden om orthodoxie en extremisme te kunnen onderscheiden?
Liever niet. Ik kan dat zo met m’n verstand ook al: het woord ‘salafisme’ heeft gewoon verschillende betekenissen.
Trouwens, waarom zou de mening van rechtsgeleerden als Cliteur, juristen en dus geen religie-kenners, van belang zijn?
Het woord an sich niet Joop, de vormen die nu uitgekristaliseerd zijn in NL (wat het daarbuiten betekent is minder opportuun) wel natuurlijk! Heeft Aboutaleb al eens ooit nader uitgelegd wat hij eronder verstaat? Ik denk daarbij: niet naar westerse muziek luisteren, je apart kleden en trimmen, in boerkini of helemaal niet zwemmen als vrouw, demokratie en nlse rechtspraak dulden maar niet omhelzen, maar is dit wel zo? Wie het weet mag het zeggen.