Godsdienstoorlogen horen bij de geschiedenis van de mensheid. Mensen hebben altijd al op gezag van hun overtuiging andersdenkenden onderdrukt en vermoord. Het is geen ISIS-uitvinding dat je moet kiezen tussen vermoord worden en je bekeren. In de 16e eeuw werden alleen al in de stad Utrecht tientallen Doopsgezinden terechtgesteld omdat ze weigerden terug te keren naar de katholieke moederkerk.
Er zijn genoeg redenen voor het samengaan van godsdienst en geweld. Ik noem er twee, waarbij het niet zoveel uitmaakt of het om fysiek geweld gaat of om andere vormen van intimidatie.
De eerste reden. Mensen zijn angsthazen. Leven is beven. De mens heeft te maken met grotere gehelen die hij niet kan beheersen. Waarom is de natuur soms zo wreed? Ik ben als de dood voor de dood. Waarom ben ik voor een dubbeltje geboren? Waarom krijg ik mijn leven niet op orde? Wat voor zin heeft mijn bestaan als klein mensje in een giga heelal?
Godsdiensten bieden compensatie. Het zijn angstbestrijders. Hun woordenschat bestaat uit verlossing, verlichting, vergeving en verzoening. Het goddelijke is ook een groter geheel, maar wel eentje waar je iets aan hebt. Er kan mee gemarchandeerd worden. Nog mooier: Je kunt in zijn overmacht delen. Zo word je je leven weer een beetje meester.
Als de godsdienstige boodschap zo nuttig is, knapt de gelovige ervan op. Dat is aanleiding voor het bekeren van anderen. Je moet er aan geloven. Met fanatisme komt dreigen met geweld in het repertoire. De levens van de ijverige gelovige en van zijn slachtoffer worden gemakkelijk geofferd voor de goddelijke zaak.
Dat is één reden. De hemelse opluchting na de helse angst leidt ongemerkt tot fanatisme en overmoed. Wie jij ook bent, jij moet worden wat ik goddank ben. Mijn leven heeft zin, nu het jouwe nog.
Maar er is nog een reden te bedenken. De gelovige staat niet alleen, ook al is bekering een persoonlijke beslissing. Er is altijd een groep. Die organiseert zich. Ze houdt de religie in stand. Macht gaat dan meespelen. Macht is het vermogen iemands gedrag te beïnvloeden. Iemand bekeren is diens gedrag veranderen. Gelovigen omarmen een gedragspatroon.
Het gaat niet alleen om gedragsregels voor enkelingen. Er is vaak een blauwdruk voor de hele samenleving, en zelfs voor een gewenste wereldsamenleving. Expansie wordt dan een doel. Het werkt immers beter als iedereen erin gelooft. Zulke hyperclaims gaan samen met een exclusief, ‘zuiver’, monotheïstisch godsbeeld. De concurrentiestrijd met andere godsdiensten wordt een issue. De goddelijke opdracht rechtvaardigt het gebruik van geweld. Net als alle machthebbers denken religieuze leiders in termen van doelen en middelen, en dan heiligt het goddelijke doel al snel de middelen. God verdient het een handje geholpen te worden.
Dat is de tweede reden. Machtsprocessen gaan onvermijdelijk een rol spelen. Daardoor verandert de aard van het geloof en ook de rol van een godsdienst in de samenleving. Trouwens, de twee redenen versterken elkaar.
Samen suggereren ze dat hoe exclusiever een religie zich opstelt en hoe verticaler zij georganiseerd is, de kans groter is dat gebruik van geweld normaal wordt gevonden. Maar dan moet ook het omgekeerde gelden. Horizontaal georganiseerde religies die oog hebben voor de waarheid buiten de eigen kring, zullen eerder geweldloosheid prediken.
Kunnen religies zich dan onttrekken aan de trends van fanatisme en machtsvertoon? Inderdaad, er zijn godsdiensten die per definitie geweldloos zijn. Doopsgezinden zijn daar een voorbeeld van, net als Quakers en sommige stromingen in het Boeddhisme.
Het verband tussen godsdienst en geweld is dus vermijdelijk. Gelovigen kunnen het vliegwiel van fanatisme en machtsmisbruik stoppen, en zo geweld voorkomen. Dat is wel een kwestie van je levensovertuiging opnieuw uitvinden, maar het is mogelijk. Dan wordt leven heiliger dan de heilige oorlog.
PS:
Lees voor een gedegen kijk op de relatie tussen godsdienst en geweld de artikelen van Anton van Harskamp op www.religie-in-cultuur.nl. Zijn meest uitdagende stelling luidt: ‘Een volstrekt vreedzame religie is geen echte religie’.
Dit is een ingewikkelde materie,die niet zo één, twee, drie is te bevatten. De door u genoemde angst voor de dood behoeft , niet altijd meer aanwezig te zijn. Wel kan de verantwoordelijkheid voor het leven zwaarder gaan wegen. Wanneer men zich niet meer wil “verschuilen”achter anderen, om schuldgevoelens over , (of weg), te nemen, betekent dit : Zelf verantwoordelijkheid dragen voor je daden. Verantwoording afleggen, óf aan jezelf, óf aan een onbekende entiteit. Het betekent aangeven: je hebt gehandeld naar vermogen. Dat vraagt zelfkennis en zelfoverwinning Geweld komt daar niet aan te pas.
Maatschappelijk geweld en zingeving verhouden zich als Politiek staat tot Religie. Soms verknopen ze zich: de Chinese Keizer mag ook offeren, Caesar als veldheer en staatsman was tevens pontifex maximus, maar Koning Saul mocht onder geen beding het grote offer brengen. En in India was de politieke macht al heel vroeg geseculariseerd, met als prijs de Koning lager in rang dan de Brahmaan.
Hoezeer ook politiek en religie zich bij ons als twee handen op een buik hebben voorgedaan, er was ook altijd het rivaliserende duo Keizer & Paus. Hierna mogen wij denk ik beweren dat politiek en religie twee WAARDEN zijn, met geweld als iets van de politiek, en religie geweldloos.
Maar nu de Islam. Die kent geen staat (geen ´Keizer´) en zelfs geen Paus. De Islam is extreem acefaal. Allah is souverein!, ieder mens onder hem onderling gelijk. En nu houdt in Islamlanden alleen nog bruut geweld – het recht van de sterkste – ´de zaak´ bij elkaar.
Dan zou je in dit geval toch moeten zeggen dat de religie die Islam heet wél organiek gewelddadig is. Ik vermoed dat we hier een uitzondering hebben gevonden die de regel uit de 2e alinea bevestigt.
Waar het dan op aankomt, is niet alle religies over een kam te scheren. Trouwens, wat is religie, eigenlijk, ik bedoel de ´echte religie´(Harskamp´s)?