Onlangs las ik Culture and the Death of God (Cultuur en de dood van God) van de Iers-Britse hoogleraar Engelse literatuur Terry Eagleton. Cultuur staat in de titel omdat Eagleton dat de voornaamste kandidaat vindt voor de opvolging. Maar in de loop van zijn boek melden zich nogal wat andere sollicitanten. Hij laat ze allemaal aan het woord, soms heel uitvoerig.
De meeste kandidaten voor de opvolging pretenderen al een tijdje dat ze Gods plek wel in kunnen nemen. Net als gelovigen dat met hun God doen, schrijven hun supporters de naam van hun kandidaat eerbiedig met een hoofdletter. Alsof de beslissing al gevallen is: dit is de opvolger!
Eagleton zet de sollicitanten niet op een rij, maar al lezende maakte ik mijn eigen lijstje (ik kan het niet laten), even zonder hoofdletters:
– cultuur
– natuur
– rede
– wetenschap
– geest
– zelf
– subject
– ego
– onbewuste
– vrijheid
– kunst
– natie
– mensheid
– samenleving.
Het lijkt de moderne arbeidsmarkt wel. Tig kandidaten voor één baan. Dan ga je denken: als er zoveel kandidaten zijn en zulke verschillende, is één opvolger dan wel genoeg? Deed God misschien zoveel dat zijn opvolging stevig bijdraagt aan de vergroting van de werkgelegenheid? Moet h/zij meer opvolgers krijgen?
Wie is dan de juiste persoon op deze plek? Of nee, wat zeg ik, er is juist geen behoefte aan een persoon! Alle kandidaten zijn onpersoonlijk. Alleen hun headhunters zijn personen.
Maar wacht eens even, als de kandidaten geen personen zijn, kunnen ze dan wel alle rollen vervullen die God speelde? Tja, de roep om een opvolger was voor een belangrijk deel ingegeven doordat men die persoonlijke God niet meer zag zitten. Sommigen hielden God nog wel in bedrijf, maar dan onpersoonlijk, als kracht, energie, liefde, schoonheid, en nog een paar van zulke aanvaardbare eigenschappen. Anderen kozen een radicaler standpunt, en wilden helemaal van God af.
Wat moet Gods opvolger eigenlijk allemaal kunnen? Om beter te kiezen, zouden we even terug moeten gaan naar de personeelsadvertentie en de functie-eisen. Helaas, er is meer dan één advertentie geplaatst. Iedereen die God wil vervangen, werkt met een geheel eigen profiel. Er is helemaal geen overeenstemming over de kwaliteitseisen.
Conclusie: die opvolging is nog lang geen gelopen race. En dat is ook Eagletons boodschap, natuurlijk vanuit zijn eigen particuliere functieomschrijving: geen van de kandidaten voldoet aan zijn eisen. Hij heeft een heel boek nodig om dat te argumenteren, maar zijn stelling is duidelijk. Alle kandidaten worden gewogen en te licht bevonden.
Kleine troost: Het is als je goed kijkt een typisch West-Europees probleem, de rest van de wereld houdt het gewoon bij haar versies van een persoonlijke God.
Een interessant artikel. En aan het einde merkt Droogers terecht op dat de dood van God en het zoeken naar een geschikte opvolger een West-Europees probleem is. Eingelijk zou het misschien zelfs duidelijker zijn om te zeggen dat het een typisch christelijk probleem is gebaseerd op een typisch christelijke voorstelling van het transcendente. Hindoe theologieen en soteriologieen kennen dit soort problemen niet of nauwelijks. De non-dualiteitsleer van de Advaita Vedanta laat goed zien dat een persoonlijke of een onpersoonlijke God altijd een menselijke voorstelling blijft met menselijke beperkingen. De waarheid is boven taal en voorstellingen verheven, maar wel uiteindelijk ervaarbaar voor het bewustzijn. Dit laatste omdat bewustzijn in diepste zin het transcendente zelf is.
Wie naar een opvolger van god zoekt heeft blijkbaar het probleem van god niet goed begrepen. Door religie geef je het mens-zijn uit handen, je vermogens, je opvattingen, je doen en laten, je relatie tot de ander, alles wat je tot mens maakt geef je aan god. Maar wat is god nu eigenlijk? God is niet meer en niet minder dan een collectiviteitsdenken dat oorspronkelijk zijn functies had in kleine tribale gemeenschappen. Maar door in een religie te geloven geef je je niet over aan een god maar aan ideeën die door mensen zijn geschapen, geef je je over aan mensen die mentaal gezien nog in de tribale gemeenschap leeft. Iedere religie is uiteindelijk totalitair zoals ook het communisme en nazisme dat zijn. Ja, je mag hier je vrijheid aan de kant gooien en de verhouding van slaafsheid aangaan met god. Wat ook (nog) mag is dat jouw geloof leidend maken voor alle levende mensen. De toekomst van het individu zal zijn, waarin hij binnen de mogelijkheden en de gemeenschappelijke strijd om het bestaan, hij zijn eigen lot kan bepalen. Er is geen opvolger voor een god, alleen een mens met een andere levenshouding in relatie wat hij onder zijn voeten heeft, in relatie tot de ander omdat hij zich vrij gemaakt heeft god, vrij gemaakt heeft van het collectiviteitsdenken.