Vrij, tolerant, verlicht, welvarend en democratisch maar vooral uitverkoren: zie hier het onveranderlijke zelfbeeld van de Nederlander door de eeuwen heen. Dat is het beeld dat de Nederlander van en voor zichzelf schiep. Maar hoe valt dat te rijmen met de politiek en de daden die daaruit voortkwamen? Deze mensvisie ontwikkelde zich in de loop van de zeventiende eeuw met de opkomst van het protestantisme, de opstand tegen het katholieke Spanje en de oprichting van de VOC en de WIC met als doel de koloniën voor eigen gewin te gebruiken. Tot en met het optreden van Abraham Kuyper (1837-1920).
Gedurende die vier eeuwen was er sprake van koloniale overheersing, met uitbuiting van bevolkingen in de koloniën in oost en west. Daarbij gold het christelijk geloof als legitimatie voor onderdrukking van mensen met hun inheemse religies en gewoonten. Slavernij was in Nederland verboden maar dat gold niet voor de koloniën. Jurist Hugo de Groot zorgde voor de juridische onderbouwing van dit beleid. “De rechtvaardige oorlog staat in de bredere context van het verspreiden van de ware religie”(pag.26).
Die vier eeuwen vormen precies het onderzoeksgebied van Saskia Pieterse en Janneke Stegeman in hun nieuwe boek Uitverkoren, dat zij op 9 februari presenteerden. Kort gezegd komt het er op neer: wij Nederlanders vinden onszelf heel wat. Maar waar halen we die hybris, die hoogmoed vandaan? Om dat zelfbeeld te ontmaskeren gingen de schrijvers op zoek naar de link tussen het calvinisme en dat zelfbeeld van uitverkoren zijn.
De ‘rechte Nederlander’
Al in 1638 had een dominee het over de ‘rechte’ Nederlander’. Een rechte Nederlander is calvinist en een rechte Nederlander is wit, zo stellen de schrijvers in hun boek. Een Nederlander kan dus niet onjuist handelen, want hij weet het juiste te doen, mits hij zich houdt aan de calvinistische geloofsweg.
Dat het hier vanaf het begin om een mannelijke calvinist ging, moge duidelijk zijn. De man stond in zijn verantwoordelijkheid direct onder God (de Vader). De positie van echtgenoten, kinderen, dienstmeiden en slaven was daaraan in aflopende lijn ondergeschikt. En als er toch iets misging in het handelen van de Nederlander dan kon hij daar eigenlijk niets aan doen, want hij was(is) toch al een ‘verloren zondaar’, zoals Abraham Kuyper zichzelf en andere calvinisten noemde. Tijdens de presentatie noemde Janneke Stegeman dat het Calimero-effect. Uitverkoren en in die uitverkorenheid nederig en misschien wel onschuldig.
Een van de conclusies uit het boek is dat het christelijk zelfbeeld tot ‘witte onschuld’ leidde. Men voelde zich verheven en kon zich niet indenken dat men andere rassen haatte, terwijl men blind bleef voor eigen gevoelens van superioriteit en racisme. Deze geschiedenis ligt echter niet achter ons, want ook in het seculiere Nederland van nu blijkt een Nederlander zichzelf niet snel als antisemiet of racist te zien en te (h)erkennen. Het leven hier stoelt op de ‘joods-christelijke waarden’, die immers ‘universeel’ zijn, zoals het ook geregeld klinkt in de huidige politiek.
In de epiloog van het boek wordt ook de relatie tussen christendom en de seculiere samenleving gelegd: “Juist het christendom wordt gezien als bereid en in staat om zich te voegen naar de spelregels van de seculiere staat. Christelijke ideeën kunnen worden ingebracht in het politieke debat en in de politiek vanuit het idee dat ze de basis vormen van onze samenleving. Het begrip seculier is zo verbonden met het (Witte) protestantse perspectief op goede religie.”
Dus kort gezegd: de Nederlander kan ook nu eigenlijk niets fout doen, ook al gelooft hij niet meer, want zijn geschiedenis en zijn denken is gebaseerd op christelijke waarden. En als het zijns ondanks toch fout gaat dan is die Nederlander ook maar een mens met zijn beperkingen (een zondaar).
Over de presentatie en het boek
Tijdens de presentatie reflecteerde een aantal mensen op scherpzinnige wijze op het boek. Aan het woord kwamen: Gloria Wekker, schrijver van onder andere Witte onschuld (2017), Pepijn Brandon, Dineke Hondius en Nadia Bouras.
Pepijn Brandon belichtte het zelfbeeld van de koopman-dominee, die wel af en toe last heeft van zijn geweten maar toch trots was op de missie van de Nederlanders bij de uitroeiing van de bevolking van de Banda-eilanden (1621) in Nederlands-Indië.
Dienke Hondius bracht naar voren dat dit hardnekkige zelfbeeld in diep ingegroeide patronen zit en riep op het huis uit te gaan en met elkaar gesprekken te voeren.
Nadia Bouras, gespecialiseerd in de geschiedenis van de Marokkaanse migratie, belichtte de beeldvorming rond de Maccabi-rellen in Amsterdam.
Gloria Wekker noemde het een moedig boek, “omdat het echt vloeken in de kerk is”. Zij plaatsten gevieren het boek in een nog bredere context, daarbij aangevuld door enkele vragen uit een betrokken publiek. Een interessante vraag was of er ook een boek ging komen over het aandeel van katholieken aan dit of een ander zelfbeeld?
Het boek zelf leest als een trein, is boeiend en verrassend en getuigt van de inspirerende samenwerking tussen de schrijvers. Tegelijkertijd klinken onder de tekst zinnen uit de actualiteit mee. Je voelt dat de auteurs al schrijvend ook reflecteerden op het politieke heden. Misschien dat juist deze onuitgeschreven vergelijking de lezer oproept om met dit boek in de hand zelf te reflecteren op de huidige situatie. En zo acties te ondernemen die mensen wakker maken voor diep ingesleten patronen die racialisering en ongelijkheid in stand houden en legitimeren.
‘Uitverkoren. Hoe Nederland aan zijn zelfbeeld komt’ (Uitgeverij Athenaeum) verscheen op 7 februari met een boekpresentatie in het Wereldmuseum in Leiden. Op zondagmiddag 23 februari is er rond het boek een bijeenkomst in de Dominicus in Amsterdam (toegang vrij, liefst wel aanmelden).
