“Het is onze geest die moet dekoloniseren – Zo fundamenteel moet het zijn”

Dat Kuifje moet dekoloniseren, verwijst natuurlijk naar Hergé’s album ‘Kuifje in Congo’, ook verschenen als ‘Kuifje in Afrika’. Bij Pinxten staat de immer jeugdige Kuifje voor de superieure westerling. ’Het is tijd dat hij volwassen wordt en zich bescheiden, feilbaar en intercultureel vaardig gedraagt.’ Ziedaar Pinxtens bedoeling met dit boek. Dekolonisatie zet hij daarbij consequent in het ruimere verband van de problemen waar de wereld nu mee te maken heeft.

‘Mijn opzet is, tegen de achtergrond van die wereldproblemen, argumenten aan te reiken. Argumenten om de mensheid als eenheid te erkennen, binnen de relatie van de mens met die ene aarde. Weg van het economische kolonialisme, weg van de kapitalistische rooftochten.’ Hij signaleert in het westerse denken ‘aannames en opvattingen die in het discours onder de radar blijven’ en bekijkt die kritisch. Het gaat hem om een omslag in het denken. Het is onze geest die moet dekoloniseren. Zo fundamenteel moet het zijn.

Pinxten kiest zijn startpunt in een oproep tot schaamte over het productie- en consumptiesysteem waaraan we verslaafd zijn. De schaamte betreft ook de koloniale en post-koloniale geschiedenis rond dat systeem. Pinxten ziet schaamte als een voorwaarde om tot mentaliteitsverandering te komen. En vooral ook tot actie. Wie onderkent hoe in het huidige wereldbestel heilloze doelen worden nagestreefd, gaat zich generen. Pinxten heeft het liever over schaamte dan over schuld. Dat begrip is ons volgens hem aangepraat vanuit de boekreligies. Hier spreekt de overtuigde humanist.

Pinxten noemt drie stappen die we moeten nemen om onze schaamte onder ogen te zien. De eerste is eerlijk en open naar onszelf te kijken. Pinxten herinnert aan de levens die vernietigd zijn in de loop van de Europese expansie en ook bij de wereldbranden en genocides uit de recente geschiedenis. De menselijke kosten van ons economisch en politiek handelen verschijnen zelden in de jaarverslagen. De vervolgstap is bewustwording van wat duidelijk misgaat en niettemin genegeerd wordt. De derde stap is het doorbreken van het exclusief westers perspectief om naar de wereld te kijken. Pinxten bepleit onderzoek vanuit alternatieve gezichtspunten, met behulp van andere culturele denkkaders dan de ons als universeel verkochte westerse. Hier spreekt de antropoloog Pinxten.

Vanuit de schaamte ziet de wereld er anders uit. De overwegende beeldvorming wordt gecorrigeerd. Zo kan duidelijk worden dat vanuit een vermeende beschavingsmissie – met Kuifje als sterreporter – veel onheil is gesticht. Pinxten herinnert aan het begrip ‘oriëntalisme’ dat Edward Said muntte, het hanteren van een vertekenend westers perspectief op alle terreinen des levens. Ook bespreekt hij de bijdragen aan een andere beeldvorming vanuit post-koloniale studies, inbegrepen die van Gloria Wekker. Er blijkt al veel en vaak aan de bel te zijn getrokken, zonder doorslaggevend resultaat.

Pinxten geeft een aantal voorbeelden van anders denken. Een ervan betreft de zogenaamde etnowiskunde. Sowieso is het al een verrassing dat er meer is dan de westerse wiskunde met haar Griekse wortels. In die westerse wiskunde ligt sinds de renaissance grote nadruk op het bewijs. In vergelijking met de andere vormen van wiskunde is dat eerder een afwijking dan een triomf.

Pinxten ontwaart in de computergestuurde wiskunde een theologische insteek waarbij steeds meer buiten de wiskundigen om gebeurt, alsof er een nieuwe transcendente macht aan het werk is. Voor Pinxten versterkt dat de uitzonderlijkheid van de vermeend universele, maar westerse stijl van wiskunde beoefenen. En de noodzaak van een andere manier van denken.

Uit eigen veldwerk bij de Navajo in de Verenigde Staten put Pinxten voor een ander voorbeeld. Het andere perspectief vloeit voort uit de aard van hun taal, waarbij dingen niet zozeer benoemd worden als wel door het spreken worden gemaakt en opgeroepen. Dat zit hem erin dat werkwoorden centraal staan, terwijl in ons soort talen naamwoorden de spil van de taal vormen. In ons geval werkt taal daardoor eenduidig en dwingend, als waarheidsbron. Dat levert dan weer veel meer strijd op dan in het geval van de Navajo en hun werkwoordtaal. Een woord is daar een suggestie, en niet een stukje gespiegelde werkelijkheid. Dat scheelt veel dogmatisch en juridisch geharrewar.

Leer je om van de andere kant te kijken, dan leidt schaamte tot gedragswijziging. De ander en het andere krijgen rehabilitatie. Vernedering en uitsluiting worden onderkend. De dekolonisering van de mentaliteit krijgt een kans. Pinxten haalt instemmend het begrip ‘indecente maatschappij’ aan van Avishai Margalit. In zo’n samenleving is de asymmetrie structureel en daarmee vanzelfsprekend. Men is letterlijk schaamte-loos.

Dekolonisatie van de geest brengt de decente maatschappij dichterbij. Gevestigde categorieën dienen opnieuw te worden doordacht. De pretentie van universele en algemene geldigheid gaat er dan aan. Verrassend nieuwe ethische en politieke vergezichten ontrollen zich.

Dit betoog krijgt tenslotte handen en voeten in een overzicht van mogelijke actiemodellen op allerlei niveaus. Pinxten hanteert daarbij drie criteria. Toenemende mondiale interdependentie staat voorop en daarmee gedeelde verantwoordelijkheid voor de toekomst van de mensheid. Gelijkwaardigheid en solidariteit vormen een tweede criterium. Dat vergt herkenning van de eenheid in de verscheidenheid plus een hoge graad van zelfkritiek. Het derde criterium is schaamtevrij kunnen kiezen en leven. Daarmee is de cirkel van het betoog rond.

In een conclusie vat Pinxten niet alleen zijn betoog samen, maar biedt hij ook een lijstje opinies die hij vooral niet als de zijne beschouwt – mocht hij misverstaan zijn. Het westen is niet per se slecht en de rest evenmin per definitie goed. Gelijk en ongelijk krijgen is voor beide sectoren weggelegd.

De bonus bij dit boek is een zeer fraai Voorwoord van Jacqui Goegebeur.