Een paar jaar geleden zat ik in een werkgroepje van de plaatselijke Protestantse Kerk (PKN). Dat groepje moest beleid uitstippelen voor de volgende tien jaar. De aanleiding was de terugloop in ledental en inkomsten. In dat werkgroepje zaten vertegenwoordigers van de vier wijkgemeenten, elk met een eigen identiteit. Een vertegenwoordiger uit de evangelicale wijk hamerde er in onze gesprekken op dat een duidelijke identiteit noodzakelijk was. Alleen als je een eenduidige boodschap had, overleefde je.
Ik had daar zo mijn twijfels bij. Mijn eigen wijkgemeente profileerde zich als open. Gelovigen van uiteenlopende snit lieten elkaar de ruimte. Juist het gebrek aan een eenduidige identiteit leek die wijkgemeente goed te doen. Er was een breed aanbod aan activiteiten, en mensen keken ondanks verschillen naar elkaar om.
Toch zette de evangelicale vertegenwoordiger mij aan het denken. Bij ons was er krimp, bij zijn wijkgemeente groei. Kwam dat door de onmiskenbaar heldere identiteit? Of was er meer aan de hand?
Ik moest toen denken aan een theorie uit de godsdienstsociologie, over het verband tussen groep en geloof. In deze theorie, die teruggaat op Émile Durkheim (1858-1917), wordt religie gezien als de cultus van de groep. Het lijkt te gaan om de verering van God, goden of geesten, maar in feite viert men het samenzijn en het bij elkaar horen. Dat is de reden waarom het goddelijke en de groep kenmerken delen. Beide overleven de enkeling, beide kunnen straffen en belonen, beide zijn niet voluit te beheersen, en beide brengen samen. God is de verpersoonlijkte groep. Het geloof doet zich voor als eigenstandig, maar wordt in feite door het sociale bepaald. Omdat je bij een groep hoort, geloof je.
Zo’n manier van kijken laat op zijn minst zien dat het groepsgebeuren belangrijk is. En inderdaad, als je een enquête zou houden, zou je in beide wijkgemeenten van nogal wat mensen te horen hebben gekregen dat ze naar de kerk komen vanwege de ontmoeting met anderen. Of om ergens bij te horen.
Toch bevredigt die theorie niet. Want waarom zou het groepsgebeuren in de ene wijkgemeente leiden tot een evangelicale boodschap, terwijl in de andere wijkgemeente allerlei inzichten naast elkaar bestonden? Mensen zijn wel sociale wezens, maar ze zijn tegelijkertijd eigenwijze betekenisgevers. Bij overeenkomstige sociale omstandigheden kunnen er daarom uiteenlopende religieuze ideeën uitrollen. Zelfs binnen één groep, zoals onze wijkgemeente van toen, hoeft het geen koekoek-éénzang te zijn. Mensen kunnen, al betekenis gevend, tegen sociale mechanismen ingaan.
Kan die theorie dan bij het grof vuil? Nee, groepsvorming en betekenisgeving hebben welzeker iets met elkaar te maken. Uiteindelijk gaat het om een spannende combinatie van sociaal bepaald zijn èn een zekere ruimte hebben voor eigen betekenisgeving.
Die ruimte varieert. Groepsgrenzen zijn bijvoorbeeld sterker als de ideeën en praktijken uniformer zijn. Orthodoxie en grensbewaking gaan samen. Machtsverhoudingen zijn dan afgesteld op exclusiviteit. Afwijkende ideeën of gebruiken sneuvelen, door ingrijpen van hogerhand, of al eerder, door zelfcensuur en sociale controle. Omgekeerd zijn groepsgrenzen betrekkelijk als er weinig consensus vereist wordt. Daar hoort ook een andere organisatie van de macht bij.
We zijn intussen een paar jaar verder. De open wijkgemeente is opgeheven en gefuseerd met twee andere wijken. De evangelicale wijkgemeente heeft zich verdubbeld – of opgedeeld, net hoe je het bekijkt. De twee nieuwe evangelicale wijken hebben elk een eigen kleur. De heldere identiteit lijkt haar werk te hebben gedaan, met een steuntje in de rug van de wat strakkere groepsgrenzen.
Tijd voor de Rondvraag. Als boodschap en sociaal kader gelijk opgaande vastigheid vertonen, welke groepsvorm past dan bij mensen die geloven in een God die zich niet vast laat leggen? Kan de boodschap zich vrij maken van de greep van de groep? En welk godsbegrip levert de huidige individualisering op?
Door dogma’s en leerstellingen opzij te zetten en terug te brengen tot de twee grote geboden in het Christendom. Heb God lief en uw naaste als uzelf. Leren kijken over uw religieuze grenzen. Dat is al een heel karwei op zich.
Vrijzinnig Humanisme komt daar m.i. het dichtst bij in de buurt.
Ik denk dat het participeren ook helpt. Het zijn de ‘slapers’ die als eerste afhaken. Bijbelstudiegroepen/Kringen zijn niet een doel op zich, maar helpen mensen om Christen te zijn te stimuleren. Christen zijn doe je niet alleen, maar samen.