De komende paar jaar ga ik van uw belastinggeld moppenboeken lezen. Maar wees gerust, ik doe dit niet alleen maar voor de lol. Na mijn promotie-onderzoek naar de toneelstukken van Shakespeare en zijn collega’s, zocht ik een nieuw onderwerp. Ik kwam uit bij twee thema’s die een wezenlijk onderdeel waren van de Engelse cultuur van de zestiende en zeventiende eeuw (mijn specialisatie), namelijk humor en religie. Er zijn intrigerende raakvlakken tussen de twee, zoals het feit dat beide in het dagelijks leven vormgaven aan de manier waarop de wereld werd begrepen en hoe erover werd gecommuniceerd. En toch wordt er nog steeds gedacht dat in deze periode grap en geloof elkaar per definitie niet verdroegen.
Deze misvatting komt voor een groot deel voort uit het idee dat de Protestantse Reformatie een einde maakte aan het rijke samenspel tussen grappenmakerij en godsdienst in de middeleeuwen (denk bijvoorbeeld aan carnaval). Het is zeker zo dat hervormers weinig moesten hebben van moppentappende predikanten en dat expliciete verwijzingen naar de kerkdienst werden verboden op het toneel, maar dat betekende niet dat de Engelsen hun humoristische bril altijd afzetten als ze nadachten over het geloof. Integendeel. Om dit te zien, moeten we alleen op een andere manier naar de bronnen kijken. En naar andere bronnen.
Zoals de immens populaire moppenboeken. Het eerste Engelse, genaamd A Hundred Merry Tales, stamt al uit 1526. Net als nu gingen moppen over de dood, maar ook over bijvoorbeeld zonde en vergeving, zaken die in het Engeland van Shakespeare per definitie religieus waren. Dit waren ook kwesties die juist door de Reformatie op scherp werden gezet. In een kort tijdsbestek werd het idee dat je zelf iets kon doen om je kans op verlossing enigszins te vergroten, zoals biechten of bidden, verlaten. Dat was ingrijpend en zorgde voor spirituele onrust en onzekerheid. En net als tegenwoordig zag men humor als een belangrijk medicijn tegen ellende en de grilligheid van het leven en de dood, mooi samengevat in de titel van een ‘jest book’ uit 1599: A Pil To Purge Melancholy (Een pil om melancholie te verdrijven)
Er werden moppen getapt over corrupte priesters en hitsige monniken, een bekend Middeleeuws genre, maar ook nieuwere: over vergeefse zoektochten naar het vagevuur, of over pas gestorven geliefde celebrity straatartiesten en clowns die als geesten verschenen aan rouwende fans en vertelden over hun avonturen in het hiernamaals. Hoewel veel van dit soort grappen een antikatholiek karakter hadden, niet zo gek in het Protestantse Engeland, zijn sommige opvallend mild en hebben eerder de vorm van een nostalgisch uitstapje naar het katholieke verleden van voor de Reformatie. Ook geven ze een inkijkje in de vrolijke manieren waarop de Engelsen omgingen met de existentiële vragen die de Reformatie opwierp.
We hebben bij komedie gauw de neiging om dit genre niet al te serieus te nemen maar het is niet minder diepzinnig dan ernstige teksten. De komende tijd wil ik laten zien wat grappen ons vertellen over de beleving van religie en andersom. Dat doe ik aan de hand van zestiende- en zeventiende-eeuwse voorbeelden, met hier en daar een moderne parallel. Dat is de bedoeling tenminste, want zoals het moderne antwoord op de vraag in de titel luidt:
Tell him about your plans.
