Individualisme is passé – het collectief dient zich aan

Individualisme stond op 2 april j.l. pontificaal in de Volkskrant, namelijk in het interview met de überindividualist Stacey Rookhuizen, die haar levensmotto als volgt definieerde: “Als je overal schijt aan hebt, kun je alles bereiken”. Lange tijd vierde dit motto in onze samenleving hoogtij, en dan met name in VVD-kringen van macht in de zakenwereld en in de politiek. De kredietcrisis waar we nog altijd middenin zitten, is immers veroorzaakt doordat bankdirecteuren schijt hadden aan iedereen en zich fêteerden op kosten van personeel en klanten. Ook de huidige bezuinigingsdrang van de door de VVD-geleide overheid heeft een sterk “schijt”-gehalte, waarbij gesprekspartners uit onderwijs en natuurbeheer schamper behandeld worden en vooral voor voldongen feiten gesteld worden. Overleg lijkt ver te zoeken, laat staan samenwerking.

Toch zijn er tekenen van een kentering merkbaar. Individualisme lijkt een gepasseerd station. Maar wat komt ervoor in de plaats? Samenwerking? Immers, biologen als Frans de Waal hebben laten zien dat in de natuur altruïsme en samenwerking, waarbij individuen korte-termijn genot opofferen voor lange-termijn welzijn van de groep als geheel, een duurzamer oplossing is dan individualisme. Echter, samenwerken kan op meerdere manieren. Een apenkolonie is een groep individuen die groepsnormen en –waarden hebben en voor elkaar opkomen. Frans de Waal geeft die apen in zijn boeken vaak namen. Dit lijkt sterk op het voormalige CDA-ideaal: normen en waarden die individueel gerespecteerd worden en waar een samenleving uiteindelijk op drijft. Maar dat ideaal heeft gefaald. Want over welke normen en waarden hebben we het dan? Wiens normen? Wiens waarden?

Daarnaast kent de biologie ook de meer militaire vorm van samenwerking, denk aan een mierennest of een zwerm bijen, ongelooflijk efficiënt, maar waarbij individuen naamloos zijn en zich zo nodig opofferen voor het collectief. Ook dat is samenwerking, maar wel van een andere orde. Hier geen namen, maar nummers. Hier geen unieke individuele bijdrage, maar vervangbaarheid.

Kijk vervolgens eens naar de PVV. Dat is een partij die volledig het collectiefdenken tot cultuur heeft verheven. Binnen de PVV is het individu volstrekt ondergeschikt aan de partij als geheel. Wanneer een prominent PVV-lid schijt heeft aan zijn buren en door hun brievenbus urineert, wordt dat behandeld als een strikt persoonlijke zaak, een zaak van het individu – totdat het de partij als geheel zoveel reputatieschade heeft berokkend, dat de stekker uit het lidmaatschap wordt getrokken. Bij de recente provinciale verkiezingen weigerde de PVV de namen van de kandidaten bekend te maken; ze waren nummers op een lijst. Alle discussies over individuele wensen worden binnen de PVV gesmoord, het collectief streeft alleen efficiëntie na.

Het lijkt op wat je momenteel in Japan ziet gebeuren: de naamloze werkers die proberen de beschadigde kerncentrales te herstellen door zich schijnbaar willoos op te offeren voor het collectief. Het hoort bij hun cultuur, zo wordt gezegd, daar drijven de economieën van China en Japan op. Door een cultuur te bevorderen waarin het individu volstrekt ondergeschikt is aan het collectief, kun je maximale efficiëntie bereiken.

Kijk nu eens naar bijvoorbeeld ons onderwijs, naar de nadruk die op het onderwijs is komen te liggen op prestaties, op cijfers, kwantitatieve gegevens. Scholen worden beloond naar hun collectieve prestaties. Minister Van Bijsterveldt bevordert een cultuur waarin de wensen, verlangens en capaciteiten van het individu niet langer centraal staan, maar waarbij het collectief gediend moet worden. Onderwijs gaat niet meer over “Bildung”, het ontplooien en stimuleren van het morele en sociale gedrag van de individuele leerling om optimaal te functioneren in de samenleving, maar puur om cognitieve prestaties. Het gaat niet langer om individuen, maar juist door de kwantificering is er sprake van een sterke homogenisering en (liefst) egalisering. En waarom? Iedere keer weer hetzelfde argument: om te kunnen concurreren met de economieën van Japan en China, waar het collectiefdenken tot cultuur is geworden.

Kortom: het tijdperk van het individualisme lijkt voorbij. Langzaam maar zeker lijkt ook onze overheid de normen en waarden van onze samenleving onbewust te willen hervormen, te sturen in de richting van een collectiefdenkende meute, mensen stijf in het gelid met de neuzen dezelfde kant op, ooit wellicht zelfs kinderen in uniform. Een samenleving waarbinnen individuele beslommeringen als kunst, cultuur, religie en moraal niet meer meetellen, maar nog slechts collectieve prestaties die in cijfers zijn uit te drukken: meten is weten, gissen is missen. Het collectiefdenken moet ook onze cultuur worden, daarnaar streeft de huidige overheid. Wie dagelijks de krant leest, kan er overal de tekenen van zien. Maar dan stel ik de vraag aan de individuele lezer: is dat een samenleving waar u graag in zou leven, een cultuur waartoe u zou willen behoren?