Op 28 oktober 1965, precies 50 jaar geleden, verscheen de notitie Nostra Aetate (In onze tijd), een verklaring van het Tweede Vaticaanse Concilie over de verhouding van het christendom tot niet-christelijke godsdiensten. De centrale stelling in deze verklaring luidde: “de katholieke kerk wijst niets af van wat er aan waars en heilig is in deze godsdiensten.”
Door: André van der Braak
Over het boeddhisme had Nostra Aetate het volgende te zeggen: “In het boeddhisme erkent men overeenkomstig de verschillende richtingen ervan de volstrekte ontoereikendheid van deze veranderlijke wereld en leert men de mensen een weg om met toewijding en vertrouwen de toestand van volmaakte bevrijding te kunnen bereiken ofwel om tot de hoogste verlichting te kunnen geraken, hetzij door eigen inspanning, hetzij door hulp van boven.”
Deze ruimhartige formulering bood veel mogelijkheden voor katholieken om elementen van het boeddhisme te exploreren. Een van de interessantste experimenten was de beoefening van zenmeditatie door katholieke religieuzen. Een van de pioniers daarin was de Dominicaan Chris Smoorenburg, die een paar maanden geleden, op 17 juli, op 86-jarige leeftijd is overleden. Chris was de oprichter van de Zengroep Oshida in Nijmegen, die de leringen van de Japanse Dominicaan pater Vincent Oshida (1922-2003) in de praktijk probeerde te brengen. Naar eigen zeggen werd hij gedreven door de typisch dominicaanse zoektocht naar waarheid, vanuit het besef dat die waarheid nooit definitief gevonden kan worden en nooit kan worden afgesloten.
Hoewel er binnen de theologie veel discussie bestaat over de (on)mogelijkheid en (on)wenselijkheid van multiple religious belonging, het combineren van elementen uit verschillende religieuze tradities, ging Chris Smoorenburg gewoonweg aan de slag met de beoefening van zen. In de jaren zestig was dat ook een afspiegeling van de toenmalige tijdgeest. De verbeelding was aan de macht, en grenzen waren er om doorbroken te worden.
Chris was een van de eigenzinnige katholieken die toegaf aan ‘de verleiding van het vreemde’, zoals het werd genoemd in een gelijknamige bundel uit 2002. De beoefening van de zenmeditatie was een nieuwe manier om de stilte in te gaan, en het contemplatieve leven te (her)ontdekken.
De openheid die ontstond sinds Nostra Aetate om niet-westerse religies te exploreren lijkt in de loop der tijd wat te zijn weggeëbd. Binnen de katholieke kerk was er meer nadruk op een defensieve bevestiging van de eigen identiteit, in plaats van een poging tot exploratie en verbreding via de interreligieuze dialoog. De Monastieke Interreligieuze Dialoog, die ontstond vanuit het Vaticaan, leidde een enigszins zieltogend bestaan. Toch zijn er nu veelbelovende nieuwe initiatieven. Vanaf 2015-2016 is het Vaticaan begonnen met het Gregorian Center for Interreligious Studies, waarin ook het boeddhisme uitgebreid aan de orde komt. En in een recente toespraak op het Ground Zero Memorial in New York zei paus Franciscus:
“we can and must build unity on the basis of our diversity of languages, cultures and religions, and lift our voices against everything which would stand in the way of such unity. Together we are called to say ‘no’ to every attempt to impose uniformity and ‘yes’ to a diversity accepted and reconciled.”
Laten we hopen dat de vijftigste verjaardag van Nostra Aetate, die overal ter wereld wordt herdacht via academische conferenties en andere bijeenkomsten, leidt tot een hernieuwde openheid voor interreligieuze dialoog, en een tolerantie voor multiple religious belonging van christenen. Op die manier is het pionierswerk van mensen als Chris Smoorenburg niet voor niets geweest.
André van der Braak is hoogleraar boeddhistische filosofie in dialoog met andere levensbeschouwelijke tradities aan de VU in Amsterdam. Hij is onderzoeker bij het DSTS in het kader van het onderzoeksproject ‘Meervoudige religieuze binding’.
