In memoriam: Eberhard van der Laan

Ik had altijd het idee dat ambtenaren een beetje bang voor hem waren, want een ding was zeker, als je hem teleurstelde kreeg je het te horen. De meest intensieve gesprekken onder zijn bezielende leiding waren die van de Joods- islamitische dialooggroep in de ambtswoning, ontstaan na de laatste Gaza oorlog van 2014. Daaraan namen vertegenwoordigers en religieuze leiders van de respectievelijke gemeenschappen deel, maar ook informele leiders en influencers. Van der Laan had het slim aangepakt. Het broeide in de stad en binnen deze gemeenschappen borrelde het op sociale media. Of beter gezegd: dat borrelen was al lang overgegaan in koken. Mensen, die voorheen goed met elkaar overweg konden, wilden plotseling niets meer met elkaar te maken hebben en er waren beschuldigingen, bedreigingen in een grimmige sfeer.

Wat deed vervolgens de burgemeester van Amsterdam? Hij nodigde de Joodse en islamitische groep eerst afzonderlijk uit om de werkelijke zorgen te inventariseren en daarna pas samen. Een goede keuze, want vooraf was niet duidelijk wie er nog meer aan tafel zouden zitten, en er was een risico dat mensen bij voorbaat af zouden haken. Wanneer Van der Laan je uitnodigt in zijn ambtswoning, dan kom je!

De inhoud van de gesprekken is vertrouwelijk, maar dit kan ik er wel over zeggen. Zelden heb ik zo’n begenadigd mediator ontmoet. Hij liet iedereen de ruimte en gaf toch richting aan de discussie. Hij gaf je altijd het gevoel je in essentie te begrijpen en waarderen zonder ooit partij te kiezen. En ambtswoning of niet, zeker in het begin ging het er heftig aan toe en liepen de emoties hoog op. Zeker tussen mensen die anders waarschijnlijk nooit met elkaar in een ruimte hadden gezeten. Natuurlijk waren er ook de dialooggezinden, die elkaar al langer kenden, maar het interessante van dit gezelschap was juist dat er ook hardliners aan tafel zaten.

Ik voelde me altijd als een kind in een schoolklas, weliswaar een luxe en statige klas, met allerlei chique koosjere lekkernijen, want daar werd rekening mee gehouden, maar toch een kind. En Van der Laan was de schoolmeester. Een moderne, met wezenlijke interesse in zijn pupillen, die ons niet alleen wilde faciliteren, maar ook iets wilde bijbrengen. Over solidariteit bijvoorbeeld. Dat je, wanneer je namens of in een gemeenschap je kop boven het maaiveld uitsteekt, dit niet per se altijd goed afloopt en we elkaar dan tenminste daarin konden steunen.

De beste kans om zijn persoonlijke mening te horen was tijdens de rookpauzes halverwege die sessies. Ik rookte niet, maar zorgde altijd dat ik even meeging. Dan refereerde hij aan een boek dat hem zo had geraakt of een persoon die hem vroeger had beïnvloed. Langzaam werkte hij toe naar onderlinge samenwerkingsverbanden tussen de gemeenschappen in de vorm van werkgroepen. Door samenwerking leerden we elkaar uiteraard nog beter kenden en waren we ook in staat voor de stad het goede voorbeeld te geven. Het project 180Amsterdammers  ontstond, de kinderen van A’dam, een conferentie over inclusiviteit, een project waarbij islamitische en joodse kinderen samen gingen leren, spelen en het Anne Frankhuis bezoeken en nog veel meer.

Het Israëlisch-Palestijnse conflict was zeker in het begin de roze olifant in de kamer. Soms moesten we deze even benoemen, maar altijd in de wetenschap dat er een hoog gehalte ‘agree to disagree’ aan tafel zou zijn en in het diepe besef dat wij bijeen waren om Amsterdam beter, veiliger, inclusiever en liever te maken, niet om het Midden-Oosten conflict op te lossen.

Toen ik het project Mo & Moos, vriendschap & leiderschap in Mokum startte, steunde de burgemeester dit en mochten we het presenteren in de ambtswoning. Anders dan voorgaande dialooggroepen hebben deze ‘young professionals’ en jonge leiders een jaar lang om de week op zondag een halve dag training gekregen over het omgaan en tackelen van zowel moslimdiscriminatie als antisemitisme. Om echt verdieping en vertrouwen te bereiken moesten we na het leggen van een veilige basis toch ruim aandacht besteden aan het conflict.

En dat met een groep waarin deelnemers zaten die in het Israëlische leger hadden gediend aan de ene kant en Palestina activiste waren aan de andere. Van uitgesproken religieus tot volstrekt seculier, van de linkerkant van het politiek spectrum tot de rechterkant. Hun interesse in elkaar en doorleefde vriendschap was evenwel oprecht en Van der Laan voelde dit. Hij gaf aan dat dit een andere groep was dan hij ooit aan tafel had gehad op deze thema’s.  En waar hij normaliter altijd graag de richting bepaalt en de lijnen uitzet, stelde hij deze avond eigenlijk alleen maar vragen.

In deze rij bijzondere initiatieven mag ook de volstrekt ongesubsidieerde vriendengroep Salaam Shalom niet ontbreken. Zij organiseerden een solidariteitsavond direct na de aanslag op Charlie Hebdo en op de koosjere supermarkt Hyper Cacher. Van der Laan twijfelde geen seconde – daar moest hij bij zijn! We stonden daar in een café in Amsterdam-West, totaal niet berekend op de 350 man voor de deur… Niet iedereen mocht naar binnen, op laste van de brandweer. Hij sprak, evenals Lodewijk Asscher en ik las een gedicht voor van Willem Wilmink waar ik later in dit stuk op terugkom. Wanneer het ging om solidariteit, minderheden, gelijke kansen, verzet of herdenking was Van der Laan er. Als kind van verzetshelden was dit voor hem volstrekt logisch. Hij was er voor de Joodse gemeenschap in tijden van angst en vreugde, hij was in de moskee na de dreigingen aan het adres van de islamitische gemeenschap, hij was er bij Keti Koti, hij was er bij de Auschwitzherdenkingen, de Februaristaking herdenking, de Zwarte Piet discussie, het Veiligheidspact tegen discriminatie en op zoveel andere plekken. Hij was zo betrokken en gaf altijd 100%.

Wat voelde ik me vereerd bij zijn laatste nieuwjaarsreceptie, die mede in het teken van 180 Amsterdammers stond. Eberhard, jouw naam prijkt onder het voorwoord van het gelijknamige boek. Wat ben ik daar trots op. Bij binnenkomst waren overal de veelkleurige portretten te zien van al jouw trotse inwoners van onze schitterende hoofdstad. Na het schudden van je hand, stelde ik na al die jaren eindelijk mijn man aan je voor. Je vroeg hem: “Weet je wel hoeveel jouw vrouw betekent voor deze stad?” Ik voelde me een klein schoolmeisje dat achterin de klas zit en plotseling wordt opgemerkt door haar leraar. Met blozende wangen stond ik er een beetje klunzig naast te grijnzen, maar ik beloofde mezelf daar en toen dat ik me altijd zal blijven inzetten in de hoop een verschil te kunnen maken en jouw waardering te krijgen.

Als Joodse vrouw met een beladen familiegeschiedenis en in een tijd waarin antisemitisme in bepaalde kringen weer zorgwekkend salonfähig wordt, krijg ik regelmatig de volgende vraag: “Voel jij je nog wel veilig hier en zie je hier een toekomst voor jouw kinderen?“ Ik denk dan direct aan de strofe uit het gedicht van Willem Wilmink over de vermoorde joodse goochelaar, dat ik na die eerste grote aanslag in Parijs voordroeg in jouw aanwezigheid:

Mijn antwoord is: ik zie een toekomst voor mijn kinderen zolang deze stad en dit land bestuurd worden door barmhartige en doortastende politici met een hart dat groter is dan hun ego en een allesoverheersend gevoel voor rechtvaardigheid. Politici die geen alternatief zien voor de democratie. Mensen zoals Eberhard van der Laan. Zolang wij leven blijf jij leven, in onze herinnering. In jouw kinderen, je stad en ons collectief bewustzijn. Laten we ons best doen lief te zijn tegen elkaar. Moge jouw nagedachtenis tot zegen zijn. Vaarwel