“Modernisering is de motor achter veranderingen in waardenpatronen”

De atlas is gebaseerd op gegevens die verzameld zijn in het kader van de European Values Study. Dat is een grootschalig, internationaal vergelijkend onderzoek naar de waarden van de Europeanen. Dit onderzoek werd eind jaren zeventig gestart om antwoord te geven op vragen als: welke waarden verenigen Europa, welke verschillen zijn er in waarden tussen de Europese landen en groeien de landen in Europa op dit gebied naar elkaar toe? Sinds 1981 zijn in een toenemend aantal landen interviews gehouden met representatieve steekproeven uit de bevolking. Bij de laatste onderzoeksronde in 2008 zijn ongeveer 70.000 Europeanen ondervraagd uit 45 landen, van Portugal tot Rusland en van IJsland tot Azerbeidjaan.

De atlas is bedoeld om de grote hoeveelheid onderzoeksgegevens bij een breder publiek bekend te maken. De vragen die de grondleggers van het onderzoek stelden, zijn nog steeds relevant. Sterker nog, juist in deze tijd, waarin Europa in een crisis verkeerd, is het belangrijk om te weten waar de overeenkomsten en verschillen in waarden tussen Europeanen liggen. Bovendien zijn nu gegevens beschikbaar vanaf 1981, zodat bijna 30 jaar aan trends in waardenpatronen in Europa in kaart gebracht kunnen worden.

De atlas laat zien dat mensen in het zuiden en oosten van Europa over het algemeen een traditioneler waardenpatroon hebben dan mensen in Noordwest-Europa. Traditionele waarden uiten zich op tal van terreinen, zoals de rolverdeling tussen man en vrouw, grote autoriteit voor de kerk, weinig tolerantie voor afwijkende keuzen en leefstijlen, het afwijzen van seks buiten het huwelijk en weinig vertrouwen in onbekenden. Het is niet toevallig dat waarden het meest traditioneel zijn in de minst welvarende landen. Economie en waarden hangen sterk met elkaar samen. Dit is de pijler van de zogenaamde moderniseringstheorie: technologische ontwikkelingen stimuleren de economische vooruitgang waarmee weer veel andere ontwikkelingen samenhangen: een stijging van het opleidingsniveau, de opkomst van een middenklasse en de roep om democratie en zeggenschap, zowel in het privé leven als in het openbare leven. De opkomst van massacommunicatiemiddelen, zoals radio, telefoon en vooral televisie en internet, heeft daarbij ook een grote rol gespeeld.

In West-Europa en Scandinavië zijn er geen grote ontwikkelingen meer geweest sinds 1990 en 1999. In het zuiden en oosten van Europa, zijn de waarden meer veranderd. Door de gestegen welvaart zijn deze landen opgeschoven naar een meer liberaler, toleranter waardenpatroon. Toch hangen anno 2008 nog veel mensen in dit deel van Europa traditionele waarden aan, vooral in landen als Turkije, Georgië, Azerbeidjaan en Cyprus. De bevolkingen van deze landen blijken nog sterk behoudend, weinig tolerant, lokalistisch, conservatief, en sterk geporteerd voor traditionele opvattingen ten aanzien van de familie en relaties. Ook is het interessant om te vermelden dat er sprake is van een groeiende religiositeit in sommige landen in Oost-Europa. Het seculariseringsproces, zoals zich dat in West-Europa heeft voortgedaan met een steeds verder afnemende religiositeit, kerkelijke betrokkenheid en participatie, lijkt vooralsnog niet van toepassing op het oosten van Europa.

Modernisering is dus de motor achter veranderingen in waardenpatronen, maar de atlas laat ook zien dat de wijze waarop en het tempo waarin veranderingen plaatsvinden ook worden bepaald door historische omstandigheden, zoals de religieuze signatuur, een communistisch of staatssocialistisch verleden, en de ontwikkeling van de verzorgingsstaat. Deze historische omstandigheden drukken een stempel op het waardenpatroon van een land omdat ze de nationale instituties hebben gevormd. Voorbeelden hiervan zijn de organisatie van het maatschappelijk middenveld en het verenigingsleven, de informele banden die burgers onderling hebben, de structuur van de arbeidsmarkt en de invloed van de kerkelijke moraal op de bevolking.