De ‘ware’ islam: de mystieke islam

Het heeft even tijd gekost maar nu ben ik zo ver dat ik de Arabische tekst van het lied dat op deze YouTubelink wordt gezongen uit mijn hoofd ken. De tekst verhaalt van de opkomst en ondergang van een zon – niet de zon, maar een zon – en van ‘jouw liefde die verweven is met mijn adem’. Het gaat erover dat ‘ik niet bij een aantal mensen ben gaan zitten of jij bent het onderwerp van gesprek’. Een van de hoogtepunten van de tekst is waar de hoofdpersoon aangeeft water te willen drinken omdat hij dorst heeft. Hij heeft het glas nog niet aangeraakt of hij ziet ‘jouw gestalte in het glas’.

Het verlangen naar de Ander

De tekst is de ultieme uiting van liefde en verlangen naar de Ander. De verteller van het verhaal, of de zanger van het lied, ziet en ervaart die Ander in allerlei omstandigheden. Die Ander is de constante. Die Ander is, zoals het lied ook uitdrukt, ‘in mijn hart, te midden van al mijn hersenspinsels’. De Ander geeft troost en verlichting. Het lied laat zich natuurlijk het beste ervaren als het gehoord wordt en daarom adviseer ik de lezer er ook naar te luisteren, zelfs als de tekst niet begrepen wordt.

Ik mijn geloof en jullie jullie geloof

Het lied eindigt met de vaststelling dat ‘ik mijn geloof heb en de mensen het hunne’. De laatste strofe roept Koranvers 6 van Soera  109 ‘De Ongelovigen’ op die in de vertaling van Verhoef als volgt luidt: ‘Dus u uw godsdienst en ik mijn godsdienst’. De betreffende soera wordt algemeen geïnterpreteerd als slaande op het verschil in religie tussen de profeet en de indertijd polytheïstische Mekkanen van het begin van zijn  profeetschap. Er spreekt iets van een status quo uit: jullie jullie geloof en ik het mijne. De agenda van de profeet was natuurlijk wel dat de Mekkanen zich tot de islam zouden bekeren wat ze overigens op een gegeven moment ook deden.

Hoe de laatste zin van het lied ook geïnterpreteerd kan worden, er spreekt een vorm van tolerantie uit, in de geest van genoemd Koranvers. Het ademt een en al spiritualiteit uit. Want de gekozen woorden wijzen op een diep gevoelde verbondenheid tussen een mens en een ‘jou’. Het gaat om ‘jouw liefde’, om ‘jou in mijn hart’, om ‘jouw gestalte’ en om ‘naar jou toe te komen’.

Al Halladj

De auteur van het vers is de grote mysticus en theoloog Al Halladj (858-922) van Perzische origine maar in het Arabisch schrijvend. Hij was het die in zijn leven de beroemde en in de oren van de orthodoxe islam blasfemische uitroep gedaan zou hebben: ‘Ik ben de waarheid’ (in het Arabisch: ‘anaa al-haqq). Hij geloofde dat God transcendent was en Hij als zodanig boven zijn eigen schepping stond. Hij had de diepe overtuiging dat er een ongeschapen Goddelijke geest bestond die zich kon verenigen met de geschapen geest van de ascetische mens. God en mens één. En daarom durfde hij het aan om op een gegeven moment uit te roepen dat hij de waarheid was. Als een mens immers met God versmolten is, dan wordt God niet onwaar, maar de mens waar. Al Halladj maakte zich niet populair met zijn uitspraken en mystieke praktijken bij het moslim establishment van zijn tijd, omdat het dogma van de islam immers de eenheid Gods is en het nooit zo kan zijn dat God en mens samensmelten tot één. God ‘heeft nu eenmaal geen genoten’. Al Halladj werd beschouwd als een onruststoker. Hoe dan ook hield hij er andersoortige theologische opvattingen op na dan het establishment – er is hier nu geen ruimte om daar nader op in te gaan – en na een gevangenisstraf werd hij gegeseld, verminkt, aan een galg gehangen en uiteindelijk onthoofd en verbrand. Deze verschrikkelijke dood gaf aanleiding tot het geloof bij zijn aanhangers dat hij niet dood was en een ander zijn plaats had ingenomen zodat hij op een of andere manier voortleefde. Wellicht als transcendent wezen net als God.

De kers op de taart

De mystieke islam is de kers op de taart die islam heet. De mystieke islam geeft woorden aan dat diepgevoelde verlangen een te worden met God. Het zit in de mens naar het volmaakte te streven en vooral te ervaren. En dan blijkt dat het navolgen van de Sharia met al haar ge- en verboden toch vooral een rationele taak is die geen of weinig ruimte laat voor een ultiem geluksgevoelen en een diep gevoelde tevredenheid, die je eigenlijk alleen maar ervaart als je dichtbij de Ene bent of in elk geval op weg naar Hem. De islamitische orthodoxie heeft altijd zeer kritisch gekeken naar de mystieke beleving van de islam. Het principe van de eenheid Gods mocht en mag immers onder geen voorwaarde geschonden worden.

Wat zegt de Koran?

Maar het spirituele bloed van de mens kruipt waar het niet gaan kan en zo kon het zijn dat er al vanaf het vroege begin in de islam een spiritueel element te vinden was. In de Koran (Soera 57 het IJzer, vers 27) wordt melding gemaakt van ‘het monniksleven dat zij (de christenen) hebben ingevoerd… uit verlangen naar het welgevallen van God’ en dat terwijl ‘Wij (God) het niet aan hen hebben voorgeschreven’. Dit vers wordt uitgelegd als zou het het monniksleven en de eraan verbonden ascetische mystieke leefwijze niet verbieden. Integendeel.

Vandaag de dag grossiert de islamitische wereld in mystieke broederschappen. Ze zijn bijzonder talrijk in landen als Egypte, Turkije, Iran en Pakistan, zowel onder soennieten als onder sjiieten. Er zijn allerlei ordes en in het Arabisch wordt ernaar verwezen met het woord tasawwuf, in het Nederlands met de term soefisme. Het woord komt van het Arabische woord soef, dat wol betekent en dat moslim ascetici indertijd zouden dragen in hun mystieke oefeningen.

De mystieke islam is in het wahhabitische Saoedi-Arabië verboden en ook Islamitische Staat moet er niets van hebben. De soefis zijn echter een voorbeeld van een tolerante en spirituele interpretatie van de islam. De laatste zin van het vers van Al Halladj getuigt daarvan: ‘Mijn religie voor mijzelf en de religie van de mensen voor de mensen’.

Vandaar mijn oordeel dat de mystieke vorm van islam de ‘ware’ islam is.