Nieuwe Untermenschen

Paradoxaal genoeg wordt de twijfel aan het democratisch rechtssysteem gevoed door de angst om alles wat erdoor is opgebouwd te verliezen – vrede, welvaart en de eigen identiteit. Zijn het niet de vreemdelingen die de Europese grenzen binnendringen, ‘ons’ leven verstoren en ‘onze’ moeizaam opgebouwde rijkdom opmaken. Als uit het niets zijn daar weer de demonen uit het verleden: vreemdelingenhaat, racisme en antisemitisme en niet te vergeten de nationalistische taal die op alles trots is wat van eigen bodem afkomstig is en nostalgisch een loflied zingt op het verleden, de gemystificeerde goede oude tijd.

Het is een bekend verschijnsel: in tijden van ingrijpende verandering hebben mensen zondebokken nodig om de crisis in de eigen groep te bezweren, zoals de bekende Franse antropoloog René Girard duidelijk maakte. Het is geen nieuw fenomeen dat mensen die niet zo zijn als ‘wij’ in de categorie ‘zij’ belanden. We noemen hen vandaag geen Untermenschen, maar behandelen ze wel zo. Of zou iemand ‘van ons’ onder mensonterende omstandigheden in een van de overvolle vluchtelingenkampen op een Grieks eiland willen verblijven? Onschuldige mensen leiden daar een uitzichtloos bestaan, velen van hen getraumatiseerd door oorlog en geweld in hun thuisland of tijdens de vlucht. Jarenlang zitten zij vast op een eiland, wachtend op de afronding van een asielprocedure die de poort naar een nieuw leven in Europa voor hen moet openen. ‘Wij’ weten en zien het allemaal.

De noodkreet “Bijna te laat” van de Amsterdamse dominee Jan Koopmans is ook tachtig jaar later nog uitermate actueel. Het is niet mijn bedoeling om de omgang met vluchtelingen op weg naar Europa te vergelijken met de brutale moord op joden tijdens het Naziregime. Ook gaat het mij niet erom de mens af te schilderen als geneigd tot alle kwaad. De werkelijkheid is complexer dan het schema van goed of slecht. Net als toen zijn er ook nu mensen die zich vanuit compassie inzetten voor vluchtelingen met een beroep op “de grondslagen van het christelijk geloof en de menschelijkheid”, en werken religieuze en humanistische instellingen er dag en nacht aan om het leed in de vluchtelingenkampen te verzachten.

Toch blijft de vraag, hoe je oprecht 75 jaar bevrijding van oorlog en onderdrukking in Europa kunt vieren, met de beelden en verhalen over vluchtelingenkampen op de achtergrond. Is hier niet opnieuw sprake van dat wat Koopmans ‘het verdonkeremanen van het verschil tussen goed en kwaad’ heeft genoemd?

Waarom is er in een van meest welvarende landen in Europa geen collectieve schreeuw te horen van ‘bijna te laat’ om de morele crisis waaraan wij lijden aan de kaak te stellen? In plaats van om ons geweten, maken we ons zorgen om de negatieve rente die onze spaarrekeningen te wachten staat. Wordt het niet tijd het neoliberale marktdenken te verruilen voor compassie, het herontdekken van waarden die verbinding en menselijkheid bevorderen in de plaats van een wij/zij denken?