Polarisatie is doden met woorden

Deze truc komen we ook bij ons tegen. Mensen die bijvoorbeeld positief staan tegenover de Europese Unie worden door populisten als Baudet en Wilders neergezet als collaborateurs. Volgens hen ondermijnen die de Nederlandse cultuur. Ook hier is de onderliggende boodschap: Baudet en Wilders zijn ‘echte’ Nederlanders die pal staan voor het vaderland.

Op deze manier, zegt de denker Emmanuel Levinas, wordt de ander ‘gedood’. Je wikkelt levende mensen in de windsels van je eigen vooroordelen zodat die een onbeweeglijke mummie worden. Op dezelfde manier werd vroeger slavernij goedgepraat: een zwart mens, vond men, was geen gelijkwaardig medemens maar ‘eigendom’, een object dat nooit kon veranderen. Hoe hardnekkig dit beeld is, ervaren zwarte mensen nog bijna elke dag.

Is ‘doden’ niet een te sterk woord voor iemand karikaturiseren? Ik denk het niet. Wie zo met medemensen omgaat zet een eerste stap richting een letterlijke moordpartij. Het minderwaardig verklaren van joden door de nazi’s luidde de holocaust in. En de visie van moslimfundamentalisten dat westerlingen ‘verdorven’ zijn, creëert de context waarbinnen bloedige aanslagen mogelijk worden. Niets nieuws, overigens. Van de ander een karikatuur maken is de basis van alle oorlogspropaganda.

Het mes snijdt echter aan twee kanten. Wie polariseert ‘doodt’ met gewelddadige taal niet alleen de ander als unieke persoon, maar ook zichzelf. Dat populisten dit niet eens beseffen zegt iets over de mate waarin ze levend dood zijn, om een evangeliewoord aan te halen. Door van mensen een vaste karikatuur te maken raken ze zelf verstard, vervreemd van de levende realiteit. Hun standpunten zijn als stoffige, plastic grafbloemen die nooit veranderen.

Elke psychotherapeut weet dat een gebrek aan realiteitsbesef de angst vergroot, wat paranoïde waandenkbeelden oproept. Een medestandster van Baudet noemde vluchtelingen, die met hun kind op de arm de Middellandse Zee oversteken, ‘dobbernegers’ die ons willen beroven en verkrachten. Dat klinkt alsof ze op het punt staat naar een van de bunkers te vluchten die nog in ons landschap staan. Alsof de oorlog niet voorbij zou zijn.

Angst voor de ander is besmettelijker dan een virus en verziekt de samenleving. Het enige vaccin hiertegen is de dialoog. Maar laten populisten zich inenten? Zoals Jean-Paul Sartre schreef in zijn bekende essay over het joodse vraagstuk, zijn ze totaal niet in de dialoog geïnteresseerd. Ze verkiezen hun doodse stereotypen boven de realiteit van de ademende mens die tegenover hen zit. Een gesprek gebruiken ze alleen maar om mechanisch zichzelf te herhalen en, als het kan, de ander belachelijk te maken.

Een echte dialoog geeft ruimte aan de ander die ons kan verrassen, ontroeren of irriteren. Hij of zij wordt ‘onze leraar over zichzelf’ (Levinas). Daardoor ga je ook jezelf beter kennen, wat een oefening in deemoed is – heel anders dan de arrogantie die populisten uitstralen. We ontdekken dat niet de ander, maar wijzelf de bron van onze angst en waandenkbeelden zijn.

Overigens: als Baudet en Wilders het over de EU hebben, waarover gaat het dan eigenlijk? Er bestaat geen paleis van een Europese vorst of president. ‘Brussel’ is in de kern niets meer dan een verzameling lege vergaderzalen die ruimte bieden aan de dialoog die nu al 75 jaar voor vrede zorgt.

Daar hebben wij een Hollands woord voor: ‘polderen’. En is dat niet minstens zo typerend voor onze door populisten geroemde cultuur als tulpen en klompen?