Inderdaad is tolerantie een lastig begrip, temeer daar Nederland in naam van tolerantie en vrijzinnigheid een toenemende intolerantie laat zien. Denk maar aan de discussie rond ritueel slachten en de besnijdenis van jongetjes, een discussie die zowel jodendom als islam diep raakte. Portée was toch wel dat in een moderne samenleving dergelijke ‘primitieve’ rituelen geen plaats hebben. Dit is de nieuwe tolerantie: we zijn zo tolerant geworden dat we dergelijke ‘primitieve’ rituelen niet meer willen toestaan in onze samenleving. Een louter instrumentele benadering van rituelen was het enige dat de publieke opinie kon opbrengen.
Opvallend en mijns inziens typisch Nederlands is de pretentie en de behoefte om over de religieuze overtuigingen van anderen een definitief oordeel te vellen. Mijns inziens zit in deze behoefte tot disciplinering een sterk moralistisch element dat weinig ruimte laat voor rituelen en overtuigingen die principieel anders zijn en ook niet gemakkelijk te begrijpen zijn. Tolerantie gaat mijns inziens over wat je niet begrijpt, niet over waar je het al mee eens bent.
Kennedy betoogt iets soortgelijks over tolerantie, maar het lijkt me dat we theologisch verder kunnen gaan. Is het immers niet zo dat het christendom vanaf Luther en feitelijk ook al in de Middeleeuwen de islam heeft gedemoniseerd en voor antichrist heeft verklaard? De Drie Formulieren van Enigheid spreken nog steeds van de overheid die “de valse godsdienst dient te bestrijden en het rijk van de Antichrist te gronde dient te werpen”. Zo luidt althans de integrale versie die de SGP nog steeds hanteert. Discussie is slechts of de duivel de islam is en de Antichrist de Roomse kerk of omgekeerd. In een ontmoeting met de beminnelijke oud-politicus van de SGP, Bas van der Vlies, vroeg ik hem, nadat we eerst over het jodendom hadden gesproken, naar de negatieve beeldvorming van het Roomse. Dus ook naar deze clausule. “Daar maken we niet zoveel werk meer van”, sprak hij geruststellend. Enkele weken later liet Van der Staaij op televisie horen dat deze zaken “onverkort gehandhaafd blijven”. Zo hoort het ook: de rug gerecht, niet buigen voor de Baäl! Overigens zou zelfs als deze woorden verwijderd zouden worden, in de versie vanaf Abraham Kuyper, zoals de ChristenUnie die tegenwoordig hanteert, de katholieke mis nog steeds een ‘vervloekte afgoderij heten’. Theologie is hardnekkig, ook als het om de islam gaat!
Wordt het dan niet hoog tijd (zoals ook met het jodendom is gebeurd) om de gemeenschappelijke bron van jodendom, christendom en islam – Gods liefde voor de mensheid – uitdrukkelijk te verwoorden? Het is in dat licht volkomen onjuist om dan louter de nadruk op het volstrekt verschillend-zijn te leggen. Dat doen we met het jodendom ook niet, alhoewel de verschillen met het christendom levensgroot zijn. De verschillen betreffen de concrete geleefde praktijk, maar niet het gelovige fundament: God die de mens uit pure liefde tot het bestaan heeft geroepen en tot verantwoordelijkheid voor zijn schepping heeft gesteld. Liefde tot God en de naaste in onverbrekelijke eenheid verbinden islam en christendom, volgens de verklaring van moslimzijde: A common word. Is het niet verbijsterend dat deze verklaring in Nederland vrijwel geen weerklank heeft gevonden, terwijl internationaal de hoogste leiders zich positief hebben uitgesproken? Antje van de Hoek vraagt daarom nadrukkelijk welke reactie de remonstranten alsnog kunnen geven op A common word.
Ook historicus James Kennedy slaagt er niet in dit stilzwijgen te doorbreken. Mijns inziens komt dat stilzwijgen voort uit een onmacht van nogal wat protestantse theologie, orthodox én vrijzinnig, om werkelijk ruimte te scheppen voor de islam. Nederland is zelfs in zijn geseculariseerd-zijn veel protestanter dan men zelf weet!
“De kerk ziet met waardering uit naar de moslims, die de ene ware God aanbidden, de Levende en op Zichzelf bestaande, die gesproken heeft tot de mensen.” Waar komt dit citaat vandaan? Het is bijna 50 jaar oud, en stamt uit Nostra Aetate, de verklaring op het Tweede Vaticaans Concilie over de wereldgodsdiensten. We hoeven de katholieke kerk toch niet van onverantwoord relativisme en vrijzinnigheid te verdenken! Toch doet de PKN net alsof deze common ground tussen christenen en moslims niet bestaat! No religion is an island, zei een groot denker eens, maar dat geldt misschien niet voor Nederland?
Als we ons afvragen wat een goede reactie moet zijn op A common word, kunnen we allereerst het misverstand laten varen dat we het ‘eens’ moeten zijn en zelfs het document moeten ondertekenen, wellicht ook weer Nederlands formalisme (vergelijk ook het Kairosdocument). Deze gedachte is volstrekt ondialogisch: het is een islamitisch document, een brief verstuurd door moslims en vanuit hun perspectief geschreven… aan ons. Een reactie zou dus een christelijk antwoord moeten zijn, waarin we te kennen geven dat we geraakt zijn en dat we ons verdiepen in de boodschap en de goede wil van de afzenders, zoals dat bij een brief hoort.
Het antwoord mag naast veel herkenning ook zaken bevatten waar moslims het niet mee eens zijn of die ze anders zien. Zoals A common word (een citaat uit de Koran 3:64) de liefde tot God en tot de naaste als het gemeenschappelijk fundament benadrukt maar tevens keer op keer herhaalt dat God geen metgezel heeft (3:64), zou men zich kunnen afvragen of dat tegen het christendom is gericht. Ik denk het niet, want goede theologie van de Drie-eenheid zal nooit de eenheid en enigheid van God in het gedrang laten komen. De Koran lijkt hier vooral polytheïsten op het oog te hebben, maar zelfs als het om christenen gaat: we weten toch dat hier islam en christendom radicaal verschillend denken? Het is duidelijk dat het christelijk bidden tot God de Vader door de Zoon in de Geest geen islamitische dynamiek kan zijn. Zelfs het woord Vader zal men aan islamitische kant vermijden – maar niet aan christelijke kant. Dat alles laat een authentiek christelijke respons volop toe.
De Koran gaat er overigens ook van uit dat joden en christenen elkaar op een ander front bestrijden: wie is kind van Abraham? (Koran 3:65). Een netelige kwestie waar wij christenen nog niet zomaar mee klaar zijn (zie Matteus 3 en Romeinen 4), evenmin als joden trouwens! Antje van der Hoek heeft gelijk: christenen in Nederland die vasthouden aan een theologie van diskwalificatie van de islam mogen wel opppassen dat ze niet bij de populisten terecht komen.
Voor de helderheid merk ik nog even op – zonder dit hier uit te werken, zie ons boek: Van harem tot fitna, Valkhof pers Nijmegen 2012 – dat orthodoxie en fundamentalisme twee totaal verschillende zaken zijn. Fundamentalisme is bij uitstek modern, orthodoxie niet. Dialoog met andere religies is dan ook volstrekt geen hobby louter van vrijzinnigen! Waarom zouden we dialoog willen?
1. No religion is an island.
2. Er is maar één aarde: als omgang met het milieu niet louter een technische zaak is, maar ook spiritueel, hebben de religies daar veel over te zeggen.
3. Die boodschap komt pas over als ze onderling ook weten te communiceren in vrede.
A common word eindigt precies met de praxis en de verantwoordelijkheid voor vrede in de wereld als drijvende kracht achter de dialoog, precies trouwens zoals Nostra Aetate daarmee eindigt. Die verklaring hebben de moslims kennelijk goed bestudeerd en ik aarzel niet A common word qua belang daarmee te vergelijken.
Zelfs in Nederland kunnen kerken daar niet omheen!
Amen! Ofwel, mooie adequate reactie