De kerken stromen steeds verder leeg. Steeds minder mensen noemen zich protestant of katholiek. Het onderzoek God in Nederland 1966-2015 schets een triest beeld voor de kerken. Een geluid dat direct werd opgepikt door de media. Een ander geluid dat we in de media veel horen is het geluid van de nieuwe atheïsten, mensen die sterk ageren tegen geloof met argumenten als ‘een gelovige is niet rationeel’ en ‘hoe kan nu iemand denken dat God de hemel en de aarde geschapen heeft, als de natuurwetenschappen bewijzen dat het anders zit?’. Afgaande op deze geluiden, zou je zeggen: “God is niets”.
Taede Smedes geeft echter een ander antwoord, waarbij hij zich baseert op wat mensen zelf aangeven als het gaat om geloof, religie en spiritualiteit. De stelling die hij in God, iets of niets? verdedigt, is dat de grenzen tussen geloof en ongeloof vervloeien. Terwijl het publieke debat nog geregeerd wordt door de nieuwe atheïsten die lijnrecht staan tegenover de traditionele gelovigen, komt er in de samenleving een nieuwe openheid waarin atheïsme en geloof met elkaar vervloeien. Nieuwe posities zoals ‘religieus atheïsme’, ‘religieus naturalisme’ en ‘post-theïsme’ ontstaan.
Taede Smedes kijkt ook achter de posities. Hij kijkt naar de paradigma’s waarin de verschillende posities gegrond zijn. Interessant is dat hij blootlegt hoe zowel het traditionele godsgeloof, het theïsme, als de nieuwe atheïsten hetzelfde denkkader gebruiken. Het is het paradigma waarin God wordt voorgesteld als een transcenderende God die de wereld en het heelal geschapen heeft, er van bovenaf nog steeds naar kijkt en met ieder mens een persoonlijke relatie heeft. De theïsten omarmen deze God, de atheïsten verwerpen Hem.
Een analyse van dit paradigma toont dat deze visie in de Verlichting is opgekomen. Maar met de voortgang van de wetenschap is er voor deze transcendentale en alwetende God steeds minder ruimte. De wetenschappelijke kennis is er voor in de plaats gekomen. Het paradigma gaat steeds meer anomalieën bevatten en dreigt te bezwijken.
Staat er al een ander paradigma klaar? Om dit vraag te onderzoeken, behandelt Taede Smedes de posities die ontstaan nu de grenzen tussen geloof en ongeloof vervagen: religieus atheïsme, religieus naturalisme en post-theïsme. Religieus atheïsme is een religie zonder god. Religieus naturalisme zoekt het religieuze in de natuur. De verticale transcendentie van het oude theïsme waarbij God op een wolk werd voorgesteld, maakt hier plaats voor een horizontale transcendentie. De verbondenheid met de natuur wordt als goddelijk ervaren. En het post-theïsme is een nieuwe vorm van het geloof in God waarbij God niet wordt voorgesteld als transcenderend, maar als in ons, immanerend. Deze posities verschillen zeer van elkaar, maar wat ze gemeenschappelijk hebben is de overtuiging dat de werkelijkheid zin en betekenis heeft.
God, iets of niets? De postseculiere maatschappij tussen GELOOF en ONGELOOF is geen gemakkelijk boek. Het doorgronden van wat verschillende theologen en filosofen over God zeggen, vergt denkkracht en soms ook filosofische achtergrondkennis. Taede Smedes waarschuwt de lezer hier ook voor. Deze inspanning is het boek echter meer dan waard. Het is een overzichtelijke uiteenzetting van de verschillende gelovige posities in Nederland die aantonen dat het oude paradigma van de Verlichting op zijn retour is en dat er nieuwe vormen van geloven komen. God is niet dood. God is er in vele gedaanten en geloof in Nederland is nog steeds volop aanwezig.
Klik hier voor de boekgegevens of om het boek te bestellen.
Een ernstige beperking van het onderzoek van Smedes is volgens mij dat hij het uitsluitend over de secularisatie – en het vervolg er op – van de christelijke religie heeft.
Mijn veronderstelling is dat elke religie in de wisselwerking met de moderniteit haar eigen secularisatieproces heeft.
Wel zal niet elke religie (of elk paradigma zoals de recensent het noemt) daarin even ver zijn. In ieder geval van het boeddhisme is het ‘secular buddhism’ inmiddels uitgekristalliseerd en goed gedocumenteerd, naast wereldlijke varianten zoals de mindfulness.