Recensie van ‘De onverwerkte Holocaust’

Prosman schetst in zijn boek allereerst de historische achtergrond, met hoofdstukken over de Joden in Europa, het antisemitisme in Europa en Duitsland, de over het algemeen kwalijke rol van de Duitse kerken bij het opkomende nazisme en de gebrekkige kerkelijke naoorlogse reacties. Kerkelijke verklaringen die kort kunnen worden samengevat als too little en too late. Men beleed onvoldoende de eigen schuld en het kerkelijk tekortschieten. Het gewone kerkelijke leven nam al snel weer de overhand.

In het tweede deel onderzoekt Prosman of en hoe de Holocaust in de theologie heeft doorgewerkt. “Het gaat erom dat de Holocaust theologisch geduid wordt. Was de Holocaust een genocide zoals er helaas zo veel genociden geweest zijn? Behoorde de Holocaust tot de messiaanse weeën, zoals in Joodse kring wel gezegd wordt? Was deze een straf, een beproeving? Of moeten we het wat praktischer benaderen en van de Holocaust leren om alert te zijn op discriminatie en racisme en om tegen maatschappelijk onrecht te strijden, zodat dit nooit weer zal gebeuren?” (p. 184).

Prosman kiest enkele spraakmakende theologen als exempel voor zijn onderzoek, met name Moltmann, Marquardt en Van de Beek, bij wie Prosman ooit gepromoveerd is. Geen van deze theologen doorstaan de test. Of hij ze altijd recht doet, is de vraag. Prosmans verontwaardiging over de verschrikkingen die over het Joodse volk zijn gebracht, leidt soms tot selectieve lezing (van Moltmann) en tot overhaaste oordelen. Van een echte verwerking van de Holocaust in kerk en theologie is geen sprake is zijn slotconclusie (p.255 en 258). Wat is dan wel een goede theologische verwerking van de Holocaust? Hier blijft hij opmerkelijk vaag over. Hij noemt “inkeer, verootmoediging en vernieuwing” (257) maar wat dat concreet betekent wordt niet duidelijk. “Een kerk is pas kerk als zij leeft in een permanente staat van gebrokenheid” (id.), maar ook dat blijft verder in het vage. Uiteindelijk is de “diepste oorzaak” van de Holocaust volgens Prosman te vinden in “de ongrijpbare, satanische wil om Gods beloften aan het Joodse volk uit te wissen” (265) en lijkt zijn antwoord te zijn dat kerk en theologie dit gevecht met het ultieme kwaad niet uit de weg moeten gaan.

De verdiensten van dit boek liggen vooral in het weergeven van diverse kerkelijke en theologische reacties op de verschrikkingen van de Holocaust. Met name die van het (orthodoxe) Jodendom blijven vaak onbelicht.

Het is opvallend dat Prosman, die duidelijk liefde voor het Joodse volk heeft, de term Holocaust hanteert in plaats van Shoah. In de eerste term klinkt immers de betekenis van het aan God gewijde offer mee, vandaar dat de meeste Joden dit woord liever vermijden en spreken van de ‘vernietiging’ (shoah) zonder religieuze connotatie.

De centrale stelling dat de kerk de Holocaust tot haar eigen schade en schande onvoldoende verwerkt heeft, blijft in de lucht hangen. Je had graag wat meer gelezen over hoe het dan wel zou moeten en wat dat voor de actualiteit van kerk en theologie betekent.

Met het oog op het laatste blijft na lezing ook de vraag hoe urgent deze discussie precies is. In zijn inleiding refereert Prosman even aan het huidige antisemitisme, maar daar komt hij verder niet meer op terug. In dezelfde inleiding maakt hij ook een onderscheid tussen zijn onderzoek en gangbare Israëltheologieën. Hij verwijt de laatste (niet verrassend meer) te weinig aandacht te besteden aan de Holocaust. Juist zijn onderzoek had die omissie goed kunnen maken, als hij duidelijk had kunnen maken wat een theologische en kerkelijke verwerking van de Holocaust voor een hedendaagse Israëltheologie betekent. Dat had de discussie verder gebracht die met dit boek nog moet beginnen.