Recensie van ‘Divine Surprise! Het vrouwelijke in God’

Laat ik beginnen met de opmerking dat ik het idee voor deze tentoonstelling fantastisch vind. Ik was ook geïntrigeerd dat een dergelijke tentoonstelling in het Bijbels Museum te zien is, omdat Godinnen en Bijbel in eerste instantie toch een contradictio in terminis lijken. Alleen daarom al vind ik dat iedereen deze tentoonstelling zou moeten bezoeken. Als religiewetenschapper is het heerlijk om te zien dat er vanuit een brede en historisch-religieuze invalshoek een fenomeen als ‘het vrouwelijke in God’ uitgelicht wordt. Natuurlijk passeren de Romeinse, Egyptische, Griekse, natuur- en volksgodinnen de revue, vooral in kleine vormen. Kleine beeldjes, daar moet je het wel van hebben in deze tentoonstelling. Klein maar wel fijn. Wie grote, immense beelden of schilderkunst verwacht, komt bedrogen uit. De beelden variëren qua grootte van zo klein als het puntje van mijn pink tot ongeveer de grootte van een onderarm.

Opvallend vond ik de keuze voor een sortering op thema in plaats van een chronologische volgorde. Je vindt bijvoorbeeld de godinnen met blote en vooral grote, vooruitstekende borsten gezamenlijk in één vitrine en daarnaast de volledig blote godinnen met nadruk op blote navels en zittende vrouwen. Ook is er een gedeelte met vrouwen met hoofdbedekking. “Op deze vroege voorstelling van Adam en Eva drukt vrouwenhaar geen begerenswaardige vitaliteit meer uit, maar losbandigheid… in tegenstelling tot Eva’s wilde haardos, wordt Adams hoofd met een soort aureool omgeven, als teken dat hij slachtoffer is van haar slechtheid” wordt er verteld op de vroeg christelijke voorstelling (5-6e eeuw). Veel naakt dus, maar goed: dat is niets nieuws uit die periode. Grappig dat de bijna enige mannelijke voorstelling er eentje incluis fallus is, maar uiteraard alleen als teken van de vrouwelijke kracht. “De opgerichte fallus toont dat Isis zelfs zijn potentie heeft weten te herstellen”.

Hoewel de godinnen overduidelijk niet Bijbels te noemen zijn, worden – in mijn beleving – de thema’s wel bijgestaan door Bijbelteksten, en dan vooral als afwijzing van de uitgebeelde thema’s, zoals in de Eerste brief van Paulus aan de Korintiërs (11:6): “Een vrouw die haar hoofd niet bedekt, kan zich maar beter laten kaalknippen”. Of in Deuteronomium 4:15-17: “…misdraag u niet door een godenbeeld te maken, een afbeelding van welk wezen dan ook, man of vrouw, of van een ander dier…”. Wat ik niet mag vergeten te vermelden: de tentoonstelling omvat niet alleen godinnen. De monotheïstische religies kenden ook ‘voorspraakvrouwen’, die komen dan ook kort aan bod. In het christendom is Maria de grote voorspreekster. Aanvankelijk wilde ook Mohammed drie oude Arabische godinnen als zodanig laten optreden: zie Koran 53:19 waarin staat: “Heeft u al-Lat, al-Uzza en Manate eerbied bewezen? Dat zijn de verheven godinnen. Op hun voorspraak mag men hopen”. Een korte maar toch duidelijke verwijzing naar de Koran vond ik mooi om te zien in deze expositie, die daarmee dus wel de eigen gestelde grens van 200 na Christus overschrijdt. Is niet erg.

Aanvankelijk vroeg ik mij af of er wel genoeg relatie is tussen ‘de Bijbel’ en deze tentoonstelling (op het einde staan ‘slechts’ twee Maria-vertoningen). Hoewel dit nergens expliciet benoemd werd, bedenk ik me al bezinnend dat het wel heel mooi de context van veel teksten uit het Oude en Nieuwe Testament weerspiegelt. En context is in mijn ogen altijd essentieel.

Dit brengt mij gelijk tot mijn grootste punt van kritiek. Ik mis heel veel ‘waaroms’ in de expositie. Maar dat is eigenlijk altijd mijn kritiek bij musea. Er wordt weliswaar in de onderschriften verteld dat er in een bepaalde tijd veel godinnen met blote borsten waren. Maar dan denk ik ook: “Ja, dat zie ik ook wel, maar ik wil weten waarom!” Natuurlijk heeft dit met vruchtbaarheid en kracht te maken. Maar de diepgang van de krachten van de godinnen, de betekenissen van angst voor deze vrouwen en krachten die uit bepaalde functies voortkwamen, blijft naar mijn mening teveel achterwege. Ik moest gelijk denken aan deze documentaire waar ik fan van ben: ‘Women and Religion, when God was a girl’. Een documentaire die het thema voor mij fantastisch verdiept. Enkele beeldjes uit die documentaire heb ik nu op deze tentoonstelling in het Bijbels Museum ‘in het echt’ mogen zien.

“Het huidige debat over het belang van vrouwelijke energie naast mannelijke energie in onze samenleving”, heb ik niet echt kunnen ontdekken, op concreet niveau dan. Maar wellicht wordt dat, en die diepergaande contexten, duidelijker in de zeer interessant uitziende museumlezingen en conferenties. Zonder voorkennis en zonder context is deze tentoonstelling waarschijnlijk ietwat teleurstellend. Maar aan de echte geïnteresseerden dit advies: maak er vooral een project van! Bekijk eerst de documentaire, ga dan naar de tentoonstelling in het museum en bezoek daarna de lezingen. Dan is de diepgang zeker daar, getranscendeerd van toen naar nu.