Ter Avest stelt gastvrijheid centraal als concept in het onderwijs en onderzoekt wat het betekent om ‘gastvrij onderwijs’ te bieden. Dat doet ze aan de hand van het verhaal van bovengenoemde school, dat zij hervertelt en een ‘heldenverhaal’ noemt met het schoolteam als de held. Ze definieert gastvrijheid als “de onbevooroordeelde ontvangst van de ‘ander’ en het ‘anders-zijn’ – letterlijk en figuurlijk” (p. 34).
Gastvrijheid wordt als wederzijds gedefinieerd: te gast zijn bij elkaars levensbeschouwingen. Dit vormt de basis van het interreligieuze onderwijsmodel dat de school probeerde te ontwikkelen. De christelijke school in de bijbelbelt verwelkomde moslimleerlingen wiens ouders voor die school kozen deels omdat christenen in de Koran worden genoemd als ‘mensen van het boek’, wat voor een gevoel van gedeelde waarden zorgde (p. 25).
Het idee van wederzijds gastvrij onderwijs klinkt overtuigend. Het biedt ruimte voor de ander, mits de onderliggende voorwaarde wordt vervuld dat je “thuis bent geraakt in je eigen huis” (p. 34). Dit suggereert dat echte gastvrijheid pas mogelijk is als er een stevige basis is in de eigen identiteit. Deze wederkerigheid geeft het concept diepte en voorkomt oppervlakkigheid, een aspect dat in hedendaagse discussies over inclusiviteit soms verloren gaat.
Innovatie en grenzen
Een van de sterkste punten van het boek is de concrete tool die wordt gepresenteerd: het “spiraalsgewijs model van en voor interreligieus leren” (p. 51). Dit model biedt een systematische aanpak voor het opzetten van interreligieus onderwijs, waarbij de ontmoeting tussen verschillende religieuze achtergronden centraal staat. Het team van de Juliana van Stolbergschool nam als slogan “Elk kind is een aandachtskind” aan (p. 42), wat ook een mooi voorbeeld is van de toewijding aan inclusiviteit.
Toch geeft het boek ook blijk van de uitdagingen die gepaard gaan met dit soort vernieuwend onderwijs. In de woorden van Ter Avest: “Tijdens de bijeenkomsten is er vaak geen gelijkwaardigheid: een theologisch niveauverschil en een taalbarrière” (p. 85).
Hoewel Gast inspirerend en vernieuwend is, valt er ook kritiek te leveren. Het boek besteedt terecht aandacht aan hindernissen in de interreligieuze ontmoeting, maar er wordt weinig gezegd over de scheve machtsverhoudingen in de moslim-christen dialoog. Bovendien blijft de samenstelling van het onderwijsteam onderbelicht, terwijl dit een belangrijke factor kan zijn in het succes of falen van een dergelijk project.
Daarnaast is de behandeling van de islamitische bronnen op het gebied van gastvrijheid wat oppervlakkig. Ter Avest stelt dat het woord “gastvrijheid” niet in de Koran voorkomt, maar er had een sterkere link gelegd kunnen worden met de Koranische deugd “karam” (“generositeit” of “de gast eren”), die wel veelvuldig voorkomt en nauw verbonden is met de naam Al-Karim, één van de 99 namen van God in de islam. Het woord “vrij” in gastvrij dat uit het Hoogduits komt, betekent ‘toevallig’ ook “gul” of “genereus”.
Een ander kritiekpunt is de beperkte reflectie op het bredere maatschappelijke en politieke klimaat. De sluiting van de school in 2003 wordt deels toegeschreven aan factoren als de gezondheid van de directeur, demografische veranderingen en de oprichting van een islamitische school in de buurt. De vraag in hoeverre islamofobie en een ‘witte vlucht’, vooral na 9/11, een rol speelde, wordt slechts zijdelings genoemd onder de noemer van “het veranderend klimaat” (p. 89).
Het boek bevat verder veel herhalingen en de gele katernen (die heel interessante informatie bevatten) zijn alfabetisch en verspreid over het boek, wat de leesbaarheid niet ten goede komt.
Tenslotte wordt de vraag of “gastvrijheid” als deugd niet ook beperkingen heeft, in het boek niet gesteld. Begrepen als een wederzijds proces is het een mooi ideaal, maar het kan en wordt ook gebruikt om mensen uit te sluiten. Bijvoorbeeld: “jullie zijn hier te gast” en in “gastarbeiders” in plaats van “expats”.
Reflecties voor het heden
Wat Gast bijzonder maakt, is de historische context en de waardevolle lessen voor het heden. De ontwikkelingen op de Juliana van Stolbergschool bieden inzichten voor een samenleving waar diversiteit de norm is. Het boek toont hoe de school de grenzen van conventioneel onderwijs verlegde met een model voor interreligieus leren. Ondanks enkele gebreken is het een waardevolle bron voor iedereen die zich bezighoudt met onderwijs, diversiteit en burgerschap, en biedt het niet alleen reflecties op het verleden, maar ook praktische handvatten voor de toekomst. Wederzijdse gastvrijheid blijft vandaag relevanter dan ooit.
Gast – Een andere kijk op levensbeschouwing en burgerschap in het onderwijs in een veranderende samenleving. Ina ter Avest. Academische Uitgeverij Eburon, 2024, ISBN 9789463015134, 136 pp.